Του Γιάννη Περγαντή,
Η σχέση του Βυζαντίου με την Ανατολή δεν είναι μια ειρηνική σχέση: ακμάζουσες αυτοκρατορίες, οι οποίες γρήγορα απειλούσαν επανειλημμένα τα ανατολικά σύνορα της αυτοκρατορίας, προκαλούσαν αναταραχές, οικονομικές δυσκολίες, ακόμη και εδαφικές απώλειες. Το Βυζάντιο, με όσους πόρους μπορούσε να διαθέσει, προέβαλε αντιστάσεις σε αυτές τις επιθέσεις, με μερικές από αυτές να απωθούν τον εχθρό, ενώ άλλες να καταλήγουν σε καταστροφή. Μια από αυτές τις συγκρούσεις, στην οποία το Βυζάντιο γνώρισε μεγάλη καταστροφή, έλαβε μέρος το 641 μ.Χ., εναντίον των νεοεμφανιζόμενων Αράβων.
Ο Βυζαντινο-Αραβικός Πόλεμος του 641 μ.Χ., γνωστός και ως η πρώτη σύγκρουση μεταξύ του Βυζαντινού Κράτους και του Χαλιφάτου των Ρασιντούν, σηματοδότησε την αρχή μιας μακράς περιόδου πολέμων που κράτησαν περίπου έναν αιώνα. Οι πόλεμοι αυτοί, είτε σύντομοι είτε μακρόχρονοι, είχαν τον ίδιο σκοπό: την αποδυνάμωση του Βυζαντίου και την κατάκτηση όλων των ανατολικών του επαρχιών, από την οροσειρά του Ταύρου μέχρι και την Αίγυπτο. Οι Άραβες, με κίνητρο τον θρησκευτικό ζήλο και τα πλούσια εδάφη που είχαν μπροστά τους, εξαπέλυαν συχνά επιθέσεις κατά των Βυζαντινών, φθείροντάς τους κάθε φορά όλο και περισσότερο.
Πριν από το 641 μ.Χ., η Βυζαντινή Αυτοκρατορία ήταν μπλεγμένη σε μια μακρόχρονη και εξουθενωτική σύγκρουση με την Περσική Αυτοκρατορία των Σασσανιδών. Οι πολεμικές επιχειρήσεις μεταξύ των δύο αυτών δυνάμεων, που κορυφώθηκαν με τη νίκη του Αυτοκράτορα Ηρακλείου κατά των Περσών το 628 μ.Χ., άφησαν και τις δύο αυτοκρατορίες αποδυναμωμένες. Το Βυζάντιο βρέθηκε εξαντλημένο οικονομικά και στρατιωτικά, ενώ αγωνιζόταν να ανακάμψει από μακρόχρονους πολέμους, επιδημίες και εσωτερικές κρίσεις. Το κράτος δεν διέθετε επαρκείς πόρους για να προστατεύσει τα εκτεταμένα σύνορά του, ενώ πολλές από τις μεθοριακές περιοχές του ήταν αραιοκατοικημένες και δύσκολο να ελεγχθούν.
Την ίδια στιγμή, η Αραβική Χερσόνησος είδε την άνοδο του Ισλάμ και την ένωση των αραβικών φυλών υπό την ηγεσία του Μωάμεθ. Μετά τον θάνατο του Μωάμεθ το 632 μ.Χ., ιδρύθηκε το Χαλιφάτο των Ρασιντούν και οι διάδοχοί του, οι χαλίφηδες, ξεκίνησαν μια περίοδο στρατιωτικής επέκτασης με κίνητρα θρησκευτικά και οικονομικά. Υπό την ηγεσία των Χαλίφηδων Αμπού Μπακρ και Ουμάρ, οι αραβικές στρατιές άρχισαν να κινούνται προς τον Βορρά, κατακτώντας αρχικά περσικές περιοχές και έπειτα στρέφοντας την προσοχή τους στην περιοχή του Λεβάντε και την Αίγυπτο, που τελούσαν υπό τον έλεγχο των Βυζαντινών.
Μέχρι το 634 μ.Χ., οι αραβικές δυνάμεις, αποτελούμενες κυρίως από μουσουλμάνους πολεμιστές, είχαν αρχίσει να διεισδύουν στο βυζαντινό Λεβάντε, το οποίο περιλάμβανε στρατηγικά σημαντικά εδάφη, όπως η Συρία, η Παλαιστίνη και τμήματα της Ιορδανίας και του Λιβάνου. Η απάντηση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ήταν περιορισμένη, καθώς οι πόροι της ήταν διασκορπισμένοι και ανεπαρκείς. Η αποφασιστική μάχη έλαβε χώρα τον Αύγουστο του 636 μ.Χ., στη μάχη του Γιαρμούκ, όπου οι αραβικές δυνάμεις υπό την ηγεσία του Χαλίντ ιμπν αλ-Ουαλίντ πέτυχαν μια καταλυτική νίκη έναντι των Βυζαντινών, εξασφαλίζοντας έτσι τη Συρία για το Χαλιφάτο. Η ήττα στη μάχη του Γιαρμούκ ανάγκασε τις βυζαντινές δυνάμεις να υποχωρήσουν, παραχωρώντας τον έλεγχο του Λεβάντε στους Άραβες.
Μετά το Γιαρμούκ, τα βυζαντινά εδάφη άρχισαν να υποκύπτουν γρήγορα. Το 637 μ.Χ., η Ιερουσαλήμ παραδόθηκε στον Χαλίφη Ουμάρ, ο οποίος εξασφάλισε την προστασία των πολιτών της πόλης, εγκαθιδρύοντας μια φήμη ανεκτικότητας και δικαιοσύνης που διευκόλυνε την αραβική κυριαρχία στα νέα κατακτημένα εδάφη. Η ταχύτητα και η αποτελεσματικότητα της στρατιωτικής επέκτασης του Χαλιφάτου των Ρασιντούν αποδεικνύουν την οργάνωση και τη στρατηγική ικανότητα του νέου ισλαμικού κράτους. Με τον Λεβάντε εξασφαλισμένο, το Χαλιφάτο στράφηκε προς άλλο σημαντικό βυζαντινό προπύργιο: την Αίγυπτο.
Η Αίγυπτος ήταν μια ανεκτίμητη περιοχή για τους Βυζαντινούς, καθώς λειτουργούσε ως ο «σιτοβολώνας» της αυτοκρατορίας και παρείχε σιτηρά που στήριζαν την Κωνσταντινούπολη. Επιπλέον, η Αίγυπτος είχε στρατηγική σημασία, καθώς συνέδεε την Ανατολική Μεσόγειο με την Ερυθρά Θάλασσα και παρείχε πρόσβαση στη Βόρεια Αφρική. Ωστόσο, μετά από δεκαετίες βυζαντινο-περσικών συγκρούσεων, ο αιγυπτιακός πληθυσμός, κυρίως κοπτικός χριστιανικός, ήταν δυσαρεστημένος με την κεντρική εξουσία του Βυζαντίου λόγω θεολογικών διαφορών και βαριάς φορολόγησης. Αυτή η δυσαρέσκεια καθιστούσε την Αίγυπτο ευάλωτη σε εισβολές.
Το 639 μ.Χ., ο Άμρ ιμπν αλ-Άς, εξέχων αραβικός στρατηγός, ηγήθηκε μιας μικρής αλλά άρτια οργανωμένης μουσουλμανικής δύναμης στην Αίγυπτο. Αντιμετωπίζοντας αρχικά ελάχιστη αντίσταση, ο Άμρ κατέλαβε την πόλη Πελουσία στα ανατολικά της Αιγύπτου. Ο Αυτοκράτορας Ηράκλειος, αναγνωρίζοντας τον κίνδυνο, έστειλε βυζαντινό στρατό για να σταματήσει την αραβική προέλαση, αλλά οι βυζαντινές δυνάμεις ηττήθηκαν. Μέχρι το 641 μ.Χ., οι δυνάμεις του Άμρ πολιορκούσαν την Αλεξάνδρεια, την πρωτεύουσα της βυζαντινής Αιγύπτου. Μετά από παρατεταμένη πολιορκία, η Αλεξάνδρεια έπεσε, και η απώλεια της Αιγύπτου αποτέλεσε καίριο πλήγμα για το Βυζάντιο.
Η κατάκτηση της Αιγύπτου παρείχε στο Χαλιφάτο των Ρασιντούν τεράστιους πόρους, ιδιαίτερα σε σιτηρά και πλούτο, και δημιούργησε μια ασφαλή βάση για την περαιτέρω επέκταση προς τη Βόρεια Αφρική. Η κατάληψη της Αλεξάνδρειας εδραίωσε επίσης τον μουσουλμανικό έλεγχο σε ένα από τα σημαντικότερα λιμάνια της Μεσογείου, επιτρέποντας στους Άραβες να αμφισβητήσουν την κυριαρχία των Βυζαντινών στη θάλασσα.
Ο Βυζαντινο-Αραβικός Πόλεμος του 641 μ.Χ. ήταν πολύ περισσότερος από μια εδαφική διαμάχη· είχε βαθύτατες κοινωνικές, θρησκευτικές και πολιτισμικές συνέπειες. Η απώλεια του Λεβάντε και της Αιγύπτου υπονόμευσε την εξουσία των Βυζαντινών και μείωσε την οικονομική βάση της αυτοκρατορίας, καθώς αυτές οι περιοχές παρείχαν σημαντικά έσοδα και πόρους. Για τους τοπικούς πληθυσμούς, η αραβική κυριαρχία συχνά έφερε ανακούφιση από τη βαριά φορολογία και τις θρησκευτικές διώξεις που είχαν υποστεί υπό τη βυζαντινή διοίκηση.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Treadgold, Warren (2001), Βυζάντιο Επίτομη Ιστορία, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Θύραθεν
- Michael Bonner (2004), Arab-Byzantine Relations in Early Islamic Times, Princeton University
