Του Χάρη Καλπάκη,
Η σύγχρονη πραγματικότητα
Αποτελεί τουλάχιστον κοινό τόπο, πλέον, πως δεν υπάρχει τομέας δραστηριότητας στις σύγχρονες πολιτείες που μπορεί να λειτουργήσει αποτελεσματικά χωρίς την αρωγή των νέων τεχνολογιών. Αυτό ισχύει έτι παραπάνω για τη χώρα μας, όπου, λόγω της βραδυκίνητης δομής των διοικητικών μηχανισμών της, αναζητά στην τεχνολογία μια σανίδα σωτηρίας. Αυτή λαμβάνει διάφορες μορφές, όπως ηλεκτρονικά ραντεβού, τηλεδιασκέψεις, αλγοριθμικά αυτοματοποιημένες διαδικασίες ερωτοαποκρίσεων κ.λπ.
Οι νέες τεχνολογίες και το ελληνικό δικαστικό σύστημα
Τα ίδια και σε μεγαλύτερο βαθμό ισχύουν για τον ελληνικό μηχανισμό απονομής της Δικαιοσύνης, ο οποίος αποτελεί αναμφισβήτητα στη δομή του έναν διοικητικό μηχανισμό. Ως τέτοιος βασανίζεται από τις απαρχές του ελληνικού κράτους με τον «ιό» της γραφειοκρατίας. Ιδιαίτερα διστακτικό να προσαρμοσθεί στις εξελίξεις, το ελληνικό δικαστικό σύστημα έμεινε (και μένει) για χρόνια καταδικασμένο να λειτουργεί παραδοσιακά, αρνούμενο να εισαγάγει την τεχνολογία στις διαδικασίες του, γεγονός που αποτελεί συναίτιο στην υπερβολική βραδύτητα απονομής της δικαιοσύνης.
Μόλις την τελευταία δεκαετία έχουν γίνει κάποια μικρά βήματα προς αυτήν την κατεύθυνση. Ως χαρακτηριστικά μπορούν να αναφερθούν τα εξής:
- Από το π.δ. 25/2012 και μετά επιτρέπεται η υποβολή δικογράφων κάθε φύσεως με ηλεκτρονικά μέσα (άρ.119 παρ. 4 και 215 παρ. 1 ΚΠολΔ)
- Με το αρ. 2 περ. 20 του ν. 4727/2020 εισήχθησαν στην πολιτική δίκη οι μορφές της προηγμένης και εγκεκριμένης ηλεκτρονικής υπογραφής
- Στα άρθρα 122 παρ. 5 και 122Α ΚΠολΔ προβλέπεται η δυνατότητα επίδοσης των διαδικαστικών πράξεων με ηλεκτρονικά μέσα
- Θεσπίστηκε υποχρεωτική αρχική συνεδρία διαμεσολάβησης μέσω τηλεδιάσκεψης (άρ. 5 παρ.3 και 7 παρ. 5 ν.4640/2019)
Ακόμα δεν πρέπει να παραβλεφθεί το γεγονός πως εκσυγχρονίστηκε κι η ίδια η τακτική διαδικασία στο σύνολό της. Συγκεκριμένα, το πινάκιο των δικασίμων υποθέσεων τηρείται πλέον ηλεκτρονικά, η γνωστοποίηση της δικασίμου πραγματοποιείται με ηλεκτρονικό μήνυμα, διατάξεις περί επανασυζητήσεως υπόθεσης καταχωρίζονται στο ηλεκτρονικό βιβλίο και γνωστοποιούνται επίσης ηλεκτρονικά, όπως ηλεκτρονικά κατατίθενται και τα έγγραφα των προτάσεων, ενώ είναι δυνατή πια κι η συζήτηση κι εξέταση μαρτύρων εξ αποστάσεως με μετάδοση ήχου κι εικόνας (άρ. 6, 9, 10, 11, 237 παρ. 4 ΚΠολΔ, π.δ. 19/2017 κ.τλ.).
Όπως, όμως, και κάθε αλλαγή στη χώρα μας, έτσι κι αυτές δεν είναι αλώβητες προβλημάτων. Για παράδειγμα, η ηλεκτρονική κατάθεση δικογράφων έχει διχάσει τη νομολογία ως προς την προθεσμία κατάθεσή τους, αν κι ο νόμος ορίζει ρητά το εμπρόθεσμό τους και την τελευταία μέρα της προθεσμίας κατάθεσής τους ακόμη και πέρα του ωραρίου της αρμόδιας υπηρεσίας. Συγκεκριμένα, κατά την ΑΠ 1765/2023 «… η διάταξη του άρθρου 19 § 5 ν. 4267/2014 δεν καταργεί, αλλά συμπληρώνει αυτήν του άρθρου 144 § 1 ΚΠολΔ, ορίζοντας ότι η ηλεκτρονική κατάθεση δικογράφου, που έγινε οποιαδήποτε ώρα εργάσιμης ημέρας, άρα και μετά τη λήξη του ωραρίου εργασίας της αρμόδιας υπηρεσίας, ήτοι και μετά την πάροδο της 7ης βραδινής ώρας, λογίζεται κατά πλάσμα δικαίου ότι έγινε εντός του ωραρίου εργασίας της ίδιας ημέρας των υπηρεσιών και των γραμματειών των δικαστηρίων.»
Με την παρόμοιου περιεχομένου διάταξη του άρθρου 30 § 5 εδ. α’ ν. 4727/2020 «Ψηφιακή διακυβέρνηση κ.λπ.» ορίστηκε ότι για όλους τους φορείς του δημόσιου τομέα πως «με την επιφύλαξη ειδικότερων ρυθμίσεων, όταν προβλέπεται προθεσμία για την ηλεκτρονική υποβολή αιτήσεων, δηλώσεων, δικαιολογητικών κι άλλων εγγράφων, η προθεσμία αυτή λήγει τη δωδέκατη νυχτερινή ώρα Ελλάδας της ημέρας κατά την οποία παρέρχεται η προθεσμία ή της επόμενης εργάσιμης εάν η καταληκτική ημέρα είναι κατά νόμο εξαιρετέα ή αργία», πλην, όμως, για την ηλεκτρονική κατάθεση δικογράφων εξακολουθεί να εφαρμόζεται η προαναφερθείσα διάταξη του άρθρου 19 § 5 ν. 4267/2014 λόγω της ειδικότητάς της. Έναν χρόνο μετά, ωστόσο, με την ΑΠ 1014/2024 αμφισβητήθηκαν (εσφαλμένα κατά τη γνώμη μου) αυτά τα κριθέντα, καθώς η έφεση που ασκήθηκε μετά το ωράριο της υπηρεσίας ηλεκτρονικά θεωρήθηκε εκπρόθεσμη κι απερρίφθη.
Αν και μικρές, αυτές οι εξελίξεις του ελληνικού δικαστικού συστήματος δεν είναι ασήμαντες, αφού το εισάγουν στη νέα τεχνολογική εποχή. Βέβαια, ενώ η Ελλάδα ασχολείται ακόμα χτίζοντας τις βάσεις του τεχνολογικού της εκσυγχρονισμού, ο υπόλοιπος κόσμος έχει ήδη πατήσει το πόδι του στην άλλη μεριά αυτής της ανάπτυξης που ακούει στο όνομα «τεχνητή νοημοσύνη».
Τεχνητή νοημοσύνη και παγκόσμια δικαιοσύνη
Όπως έχω παραθέσει σε άλλο άρθρο μου (Βλ. AI Act: είναι πραγματικότητα και είναι ευρωπαϊκό!) τεχνητή νοημοσύνη είναι η «λειτουργία ενός υπολογιστικού συστήματος κατά την οποία αυτό μιμείται ανθρώπινες συμπεριφορές περιέχουσες ευφυΐα, όπως η μάθηση, η καλλιτεχνική κι επιστημονική δημιουργία, ο σχεδιασμός κ.ο.κ.»
Στον τομέα της δικαιοσύνης η τεχνητή νοημοσύνη απασχολεί ενεργά τη διεθνή κοινότητα, τόσο για αυτά που μπορεί να προσφέρει όσο και για αυτά τα οποία απειλεί.
Σε ευρωπαϊκό επίπεδο υπάρχει ο Κανονισμός AI ACT, ο οποίος επιχείρησε να ρυθμίσει για πρώτη φορά τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης με συστηματικό τρόπο, ταξινομώντας τα σε συστήματα μηδαμινού ρίσκου, υψηλού κι απαράδεκτου κινδύνου (Βλ. Την ειδικότερή μου ανάλυση- Χ. Καλπάκης (2024), AI Act: είναι πραγματικότητα και είναι ευρωπαϊκό!). Τα οφέλη της χρήσης της τεχνητής νοημοσύνης στους δικαιοδοτικούς μηχανισμούς συγκεντρώνονται γύρω από τις λέξεις ταχύτητα, ακρίβεια κι αποτελεσματικότητα.
Α) Προγνωστική ανάλυση
Η δυνατότητα προγνωστικής ανάλυσης της ΤΝ συμβάλλει στην ταχύτερη εξαγωγή των χρήσιμων και κρίσιμων πληροφοριών των δεδομένων μιας υπόθεσης και βοηθάει ήδη πολύ το έργο πολλών δικαστών, αλλά και δικηγόρων στις Η.Π.Α.
Β) Νομική έρευνα κι αυτοματοποίηση
Η επεξεργαστική λειτουργία της ΤΝ είναι ακόμα αρωγός στην έρευνα νομοθεσίας και νομολογίας και στην αποφόρτιση των δικαστικών αιθουσών. Στην Ολλανδία λειτουργεί ο θεσμός του “e-court judgements” σε πτωχευτικές υποθέσεις, κατά τον οποίο οι διάδικοι εισάγουν τα δεδομένα της υπόθεσής τους (αξιώσεις, οφειλές, υπερημερία κ.λπ.) και το σύστημα τα αναλύει, αναζητά τους εφαρμοστέους κανόνες, ακολουθεί την ενδεδειγμένη διαδικασία κι εκδίδει απόφαση. Αντίστοιχα, στο Ηνωμένο Βασίλειο, προβλέπεται μέθοδος όχι εξωδικαστικής αλλά «ηλεκτρονικής επίλυσης διαφορών» θα λέγαμε, κατά την οποία μέσω πλατφόρμας υποβάλλονται παράπονα των διαδίκων, αξιολογείται το ζήτημα μέσω ΤΝ κι ο αλγόριθμος προτείνει λύσεις. Αυτή η μηχανική εκδίκαση κι επίλυση διαφορών ενδείκνυται, μάλιστα, να αποτελέσει τη δίοδο και για ευρύτερη πρόσβαση στη δικαιοσύνη σε χώρες όπου αυτή είτε δεν είναι δυνατή, είτε είναι αρκετά δυσχερής.
Γ) Πρόβλεψη μελλοντικών υποθέσεων
Μία επίσης αρκετά σημαντική για τους ασκούντες το δικηγορικό επάγγελμα συνεισφορά της ΤΝ είναι η ικανότητα πρόβλεψης του αποτελέσματος ενός δικαστικού αγώνα με την αξιοποίηση του ευρέως γνωστού δεδικασμένου (precedent).
Μία ομάδα ερευνητών στην Ευρώπη έκαναν μια μελέτη: λαμβάνοντας δεδομένα από το ΕΔΔΑ, διερεύνησαν πως τα εργαλεία επεξεργασίας φυσικής γλώσσας μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την ανάλυση κειμένων των δικαστικών διαδικασιών, προκειμένου να προβλεφθούν αυτόματα (μελλοντικές) δικαστικές αποφάσεις. Με μέση ακρίβεια 75% στην πρόβλεψη της παραβίασης 9 άρθρων της ΕΣΔΑ, η προσέγγισή τους αναδεικνύει τις δυνατότητες των προσεγγίσεων μηχανικής μάθησης στον νομικό τομέα. Επιπλέον, απέδειξαν ότι μπορούν να επιτύχουν σχετικά υψηλή απόδοση κατάταξης (μέση ακρίβεια 65%), όταν προβλέπουν αποτελέσματα με βάση μόνο τα επώνυμα των δικαστών που δικάζουν την υπόθεση. Αντίστοιχη μελέτη διεξήχθη και στην Αμερική.
Κίνδυνοι από την χρήση της ΤΝ στη δικαιοσύνη
Κυρίως, όμως, καχυποψία θα πρέπει να μας κυριεύσει απέναντι σε όλες αυτές τις τεχνολογικές εξελίξεις των εθνικών δικαιοδοτικών μηχανισμών. Τα διλήμματα που ανακύπτουν από την εισαγωγή της ΤΝ στην απονομή της δικαιοσύνης είναι τόσο δογματικά, όσο και δικαιοπολιτικά:
- Πρώτος πεσών των εξελίξεων είναι η αρχή της διαφάνειας. Οι διαδικασίες κι οι δικαστικοί συλλογισμοί παύουν να είναι δημόσιοι και γίνονται αόρατοι. Το κοινό αποκλείεται από τη δικαιοδοτική διαδικασία και γίνεται απλά παρατηρητής μιας κρίσης, χωρίς να γνωρίζει το από που και το πως εξήχθη.
- Επίσης, ως μηχάνημα, η ΤΝ δεν έχει την ικανότητα της in concreto στάθμισης μιας υπόθεσης και ως εκ τούτου εφαρμογής της αρχής της αναλογικότητας, κομβικής όχι μόνο για την ελληνική, αλλά και την ευρωπαϊκή εν γένει έννομη τάξη
- .Πολλά από τα κεκτημένα δικονομικά δικαιώματα των διαδίκων απειλούνται με χαρακτηριστικό παράδειγμα την υπόθεση State Vs Loomis: ο εναγόμενος ήγειρε ενστάσεις πως δεν του ήταν γνωστοποιημένος ο τρόπος με τον οποίο χαρακτηρίστηκε ως δράστης υψηλού κινδύνου κι έτσι παραβιάσθηκε το δικαίωμά του σε δίκαιη δίκη (άρ. 6 ΕΣΔΑ). Κρίθηκε πως η χρήση του αλγόριθμου εκτίμησης επικινδυνότητας του δράστη δεν εγείρει ζητήματα παραβίασης του δικαιώματος στη δίκαιη δίκη, καθώς τα δεδομένα που χρησιμοποιήθηκαν για την κατάταξη του είχαν παραχωρηθεί από αυτόν. Διαφαίνεται, έτσι, πως το δικαίωμα του κατηγορουμένου να έχει πρόσβαση στα δεδομένα που τον αφορούν κι η υποχρέωση των δικαστηρίων να εκδίδουν αιτιολογημένες αποφάσεις μπορούν εύκολα να παραγνωρισθούν στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης.
Πρόβλημα ή λύση
Η τεχνητή νοημοσύνη είναι ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο, όταν, όμως, εμπλέκονται ανθρώπινα ουσιαστικά και δικονομικά δικαιώματα χρειάζεται επιφύλαξη, γιατί μπορούν τα τελευταία να καταλήξουν γράμμα κενό. Η αποτελεσματικότητα του δικαστικού μηχανισμού θα πρέπει να εναρμονισθεί με τις συνταγματικές αρχές κι αξίες προκειμένου να αποκομίσουμε τα οφέλη που έχει να μας δώσει η ΤΝ, χωρίς να γίνουμε έρμαια της δημιουργίας μας!
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Νικόλαος Θ. Νίκας, Εγχειρίδιο Πολιτικής Δικονομίας, 3η Έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2018.
- Ρωμανός Στ. Στυλιανού (2024),Τεχνητή Νοημοσύνη και Δικαιοσύνη, 27/02/2024. Διαθέσιμο εδώ.
- Πετράκου Δ. (2021) «Η Τεχνητή Νοημοσύνη στη Δικαιοσύνη – Τα ρομπότ στην έδρα, οι άνθρωποι στο εδώλιο», syntagmawatch.gr. Διαθέσιμο εδώ.
- State v. Loomis, 881 N.W.2d 749, 761 (Wis. 2016), petition for cert. filed, No.16-6387 (U.S. Oct. 5, 2016).
- Medvedeva, M., Vols, M. & Wieling, M. Using machine learning to predict decisions of the European Court of Human Rights. Artif Intell Law 28. Διαθέσιμο εδώ.
