Του Παναγιώτη Χάτζιου,
Οι βιβλιοθήκες κατά την αρχαιότητα, αποτέλεσαν κέντρα γνώσης, πολιτισμού και επιστημονικής-τεχνολογικής προόδου. Δυστυχώς, πολλές σημαντικές βιβλιοθήκες καταστράφηκαν και αυτό προκάλεσε πλήγμα για τις ανθρώπινες επιστήμες. Χάθηκαν μαζί τους γνώσεις και μελέτες αιώνων, δημιουργώντας ελλείψεις μεγάλης πολιτισμικής κληρονομιάς.
Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα «χαμένης» βιβλιοθήκης είναι αυτή της Αλεξάνδρειας. Ιδρύθηκε την εποχή των Πτολεμαίων, τον 3ο αιώνα π.Χ. και θεωρείται από τις σημαντικότερες του αρχαίου κόσμου. Η βιβλιοθήκη ήταν μέρος τους μουσείου της Αλεξάνδρειας. Φιλοξενούσε παπύρους σε ποικίλα πεδία ανεπτυγμένων κλάδων της εποχής, όπως φιλοσοφικούς, ιατρικούς, αστρονομικούς. Ορισμένοι λαμπροί επιστήμονες που εργάστηκαν στη βιβλιοθήκη είναι ο Ευκλείδης, ο Αρχιμήδης, ο Ερατοσθένης. Προσέφεραν στα μαθητικά, τη γεωμετρία και τη γεωγραφία λαμπρές ιδέες. Η ακμή, ωστόσο, της βιβλιοθήκης σταδιακά υποχώρησε και ξεκίνησε η καταστροφή. Τα αίτια καταστροφής της σπουδαίας βιβλιοθήκης παραμένουν μέχρι σήμερα ανεξιχνίαστα, με πιθανολογικά σενάρια να επικρατούν. Τα επικρατέστερα είναι δύο. Το πρώτο οφείλεται στην επεκτατική διάθεση των Αράβων και των Ρωμαίων. Οι σταδιακές λεηλασίες κατέστρεφαν τμηματικά το κτήριο και τα χειρόγραφα. Ακόμα ξεκίνησαν να ξεσπούν πυρκαγιές από την εποχή του Καίσαρα, τον 1ο αιώνα π.Χ. και συνεχιστήκαν μέχρι τον αυτοκράτορα Αυρηλιανό, στα τέλη του 3ου αιώνα μ.Χ. Ο δεύτερος λόγος είναι η εξάπλωση της χριστιανικής θρησκείας. Η φανατική πίστη οδήγησε σε επιτακτική καταστροφή χειρογράφων με στόχο να κατευναστεί η διάδοση ειδωλολατρικών, σύμφωνα με το χριστιανισμό, κειμένων. Ένα μεγάλο ποσοστό των παπύρων που κατάφερε να διασωθεί, μεταφέρθηκε στη Ρώμη και σε βυζαντινά μοναστήρια. Όσα κείμενα διασώθηκαν, ακόμα και αποσπάσματα αυτών, συλλέχτηκαν και αντιγράφηκαν ώστε να μην εξαφανιστεί εντελώς, η γνώση που περιείχε η βιβλιοθήκη.
Μια σημαντική βιβλιοθήκη αποτέλεσε και αυτή της Περγάμου και χτίστηκε τον 2ο αιώνα π.Χ. Κάποια χρόνια αργότερα η διαχείριση της βιβλιοθήκης πέρασε στον έλεγχο των Ρωμαίων. Υπήρχε έντονη «ζηλοτυπία» με τη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας. Η Πέργαμος στέγαζε σχεδόν 200.000 κείμενα, που κάλυπτε ένα ευρύ πεδίο επιστημών. Η αξία της βιβλιοθήκης οφείλεται και στην καθιέρωση της «περγαμηνής». Ένα υλικό από δέρμα ζώων, που επέτρεπε τη γραφή και χρησιμοποιούνταν με τον ίδιο τρόπο, όπως ο πάπυρος. Εργάστηκε στο κέντρο ο Απολλώνιος Ρόδιος, ένας σημαντικός φιλόλογος, ο οποίος συνέγραψε έναν εναπομείναντα «θησαυρό» του αρχαίου κόσμου, την «Αργοναυτική εκστρατεία». Πιστεύεται πως η καταστροφή της βιβλιοθήκης ήρθε, όταν ο Αντώνιος δώρισε στην Κλεοπάτρα τη διαχείριση της βιβλιοθήκης. Η επικρατέστερη και πιο σύγχρονη άποψη υποστηρίζει ότι η καταστροφή ήρθε έπειτα από αλλεπάλληλες συγκρούσεις της Περγάμου με γειτονικούς λαούς.
Η τρίτη κυριότερη ήταν η «Αυτοκρατορική βιβλιοθήκη της Κωνσταντινούπολης». Αν όχι σημαντικότερη, από τις σημαντικότερες βιβλιοθήκες που φιλοξενούσαν μια πληθώρα μεσαιωνικών έργων. Κάλυπτε διάστημα σχεδόν 1000 ετών, το περιεχόμενο των κειμένων, από τις απαρχές του Αρχαίου ελληνικού και Αιγυπτιακού πολιτισμού. Η κατασκευή του κτηρίου πραγματοποιήθηκε τον 4ο αιώνα π.Χ. Στη βιβλιοθήκη ενεργά μέλη ήταν ο Πατριάρχης Φώτιος, με σπουδαία σχόλια στα ομηρικά έπη, ο Μιχαήλ Ψελλός που ήταν φιλόσοφος και ιστορικός και ο Θεόδωρος Μετοχίτης. Η βιβλιοθήκη δέχθηκε επισκέψεις από κάθε ανεπτυγμένο βασίλειο της εποχής. Ευρωπαίοι επιστήμονες μελέτησαν και εξέλιξαν τη γνώση του μέχρι τότε γνωστού κόσμου. Η καταστροφή της ξεκίνησε σταδιακά, με την πρώτη Άλωση από τους Σταυροφόρους το 1204. Πολλά χειρόγραφα χάθηκαν, καταστράφηκαν, πουλήθηκαν ή μεταφέρθηκαν στη Βενετία. Η φυσική ή τελική πτώση, ήρθε με την ολοκληρωτική Άλωση το 1453 από τους Οθωμανούς. Σε φθίνουσα σειρά μπορούμε να κατατάξουμε τη βιβλιοθήκη της Αντιόχειας και της Ρώμης, οι οποίες επίσης υπέστησαν σταδιακά πλήγματα επιδρομών.
Οι καταστροφές βιβλιοθηκών δημιούργησε και ακόμα δημιουργεί κενά σε διαφορετικούς κλάδους και κυρίως στους ανθρωπιστικούς. Τα έργα και οι γνώσεις που χάθηκαν αποτελούσαν θεμέλια για τη μετέπειτα ανάπτυξη των επιστημών, της φιλοσοφίας και της τέχνης. Αν τα χειρόγραφα είχαν διασωθεί, ενδεχομένως να υπήρχε μια ολοκληρωμένη και πληρέστερη κατανόηση της ιστορίας των επιστημών. Με μια σύντομη ανάδρομη, γίνεται φανερό πως η ακόρεστη επεκτατική διάθεση και η ακραία θρησκευτική πεποίθηση, αρκούν για να καταστρέψουν έργα που θα μπορούσαν να αποτελούν σήμερα παγκόσμια κληρονομιά. Η καταστροφή τονίζει και την ανάγκη για προστασία της γνώσης και διατήρησης του πολιτισμού, καθώς καθορίζει την κατανόηση της ανθρωπότητας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Lionel Casson (2006), Οι Βιβλιοθήκες στον Αρχαίο Κόσμο, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
- Η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας: Ιστορία-Συλλογή-Αρχιτεκτονική-Σύγχρονη Πραγματικότητα, lekythos.library.ucy.ac.cy, διαθέσιμο εδώ
- 8 Legendary Ancient Libraries, history.com, διαθέσιμο εδώ
