Του Κωνσταντίνου Κατσούλα,
Είναι κοινός τόπος για τους φίλους της ευρωπαϊκής ιστορίας, πως η Αρχαία Ελλάδα έθεσε τα θεμέλια στους περισσότερους κλάδους της επιστήμης, τουλάχιστον για τη Γηραιά Ήπειρο. Η μηχανική δεν θα μπορούσε να αποτελεί εξαίρεση, καθώς οι Αρχαίοι Έλληνες κατάφεραν να αλλάξουν τη ζωή τους άρδην χάρη στις εφευρέσεις σπουδαίων μηχανικών, με γνωστότερο τον Αρχιμήδη τον Συρακούσιο. Στις επόμενες παραγράφους θα εξεταστεί, ποιες ακριβώς ήταν αυτές οι εφευρέσεις και πώς επηρέασαν τον βίο των ανθρώπων της εποχής.
Οι βάσεις για την ανάπτυξη των τηλεπικοινωνιών τέθηκαν στην Ελλάδα αιώνες πριν εφεύρει ο Γκράχαμ Μπελ το τηλέφωνο. Η παλαιότερη μορφή τηλεπικοινωνίας ήταν οι φρυκτωρίες, οι οποίες άναβαν σε διαδοχικές κορυφές, ώστε να μεταδοθεί ένα μήνυμα, το οποίο ήταν εκ των προτέρων καθορισμένο μεταξύ του πομπού και του δέκτη. Η άλωση της Τροίας έγινε γνωστή, μ’ αυτόν τον τρόπο, με τη διαδοχική διάδοση του μηνύματος της εκπόρθησής της απ’ όρος σε όρος. Ωστόσο, το σύστημα αυτό μπορούσε να μεταδώσει μόνο έναν πολύ μικρό αριθμό μηνυμάτων. Συνεπώς, ήταν δύσχρηστο. Την αδυναμία αυτή κάλυψε ο Υδραυλικός Τηλέγραφος του Αινεία του Τακτικού. Η λειτουργία του απαιτούσε την ύπαρξη δύο ίδιων κάδων, οι οποίοι ήταν γεμάτοι με νερό και είχαν χαραγμένα πάνω τους κάποια μηνύματα με την ίδια σειρά, ενώ υπήρχε και βρύση για να φύγει το νερό. Για να μεταδοθεί το μήνυμα, ο πομπός πήγαινε στην κορυφή ενός λόφου και άναβε έναν πυρσό. Ο δέκτης, στον απέναντι λόφο, άναβε και αυτός πυρσό. Έπειτα, άνοιγαν ταυτόχρονα και οι δύο πλευρές την βρύση για να τρέξει το νερό. Μόλις το νερό είχε φτάσει στη στάθμη του μηνύματος, που ήθελε να μεταδώσει ο πομπός μέσω αυτής, εκείνος κατέβαζε τον πυρσό και ο δέκτης, αφού έκλεινε τη βρύση, διάβαζε το μήνυμα. Βέβαια, για να λειτουργήσει ο υδραυλικός τηλέγραφος, έπρεπε οι δύο σταθμοί να είναι συγχρονισμένοι άψογα. Κατά τα ελληνιστικά χρόνια, οι Αλεξανδρινοί, Δημόκλειτος και Κλεοξένης, βασιζόμενοι στον τηλέγραφο του Αινεία, εφηύραν τον οπτικό τηλέγραφο. Ο οπτικός τηλέγραφος υπήρξε ακριβότερος του υδραυλικού. Ωστόσο, απαιτούσε την κατασκευή ειδικών κτηρίων στις κορυφές των λόφων, οι οποίες έμοιαζαν με πολεμίστρες.
Μεταφερόμαστε νοητά από την Αλεξάνδρεια στη Σικελία και βρίσκουμε τον μεγάλο εφευρέτη του 3ου αιώνα π.Χ., τον Αρχιμήδη, ο οποίος υπήρξε πέρα από εξαιρετικός επιστήμονας και σπουδαίος δημιουργός μηχανών. Ο Αρχιμήδης δημιούργησε τον κοχλία, ο οποίος φέρει το όνομά του. Χρησιμοποιήθηκε για να απομακρύνει το νερό από τα ογκώδη πλοία των Συρακουσίων, ώστε να μην κινδυνεύουν αυτά να βυθιστούν. Άλλη εφεύρεσή του ήταν η «αρπάγη», η οποία, μέσω ενός γάντζου, επιτίθονταν στα πλοία και τα έβγαζε έξω από το νερό, με σκοπό να τα βουλιάξει. Δεν διασώζεται αρχαιολογικό εύρημα ή αρχαία αναπαράσταση της «αρπάγης». Παρ’ όλα αυτά, διάφορες ομάδες επιστημόνων έχουν προσπαθήσει να την ανακατασκευάσουν και έχουν καταλήξει στο γεγονός ότι ήταν δυνατή η κατασκευή της την εποχή του Αρχιμήδη.
Άλλη εφεύρεση του Αρχιμήδη, η οποία, επίσης, έβρισκε χρησιμότητα στον πόλεμο και στην άμυνα της πόλης του, ήταν η «ακτίνα φωτός». Η ακτίνα φωτός ήταν μια διάταξη από καθρέπτες, η οποία στόχευε σ’ ένα συγκεκριμένο σημείο του εχθρικού πλοίου, προκειμένου να αυξήσει την θερμοκρασία στο σημείο εκείνο και να προκαλέσει αυτανάφλεξη. Η εφεύρεση αυτή έχει ελεγχθεί, και έχει αποδειχθεί πως μόνο υπό ευνοϊκές συνθήκες θα μπορούσε η διάταξη αυτή να προκαλέσει αυτανάφλεξη. Θεωρείται πιθανότερο, από μερίδα επιστημόνων, πως προκαλούσε σοβαρά προβλήματα στην όραση των ναυτών του επιτιθέμενου πλοίου, αποσυντονίζοντας έτσι τις προσπάθειες επίθεσης ενάντια στην πόλη των Συρακουσών. Επίσης, εφεύρεση του Αρχιμήδη ήταν ο «οδομετρητής», ο οποίος ήταν ένα κάρο, το οποίο διέθετε έναν ειδικό μηχανισμό για τη μέτρηση των μιλίων που διένυε. Άλλη μία εφεύρεσή του υπήρξε ένα υδραυλικό ρολόι, όντας ακριβές στον υπολογισμό της ώρας.
Ιδιαίτερης μνείας χρήζει μία ανακάλυψη, της οποίας η πολυπλοκότητα εξέπληξε τόσο τους ιστορικούς όσο και τους μηχανικούς. Ο λόγος σχετίζεται με τον μηχανισμό των Αντικυθήρων —ο οποίος ανακαλύφθηκε στα Αντικύθηρα το 1901— και θεωρείται ο πρώτος αναλογικός υπολογιστής. Ο ρόλος του μηχανισμού ήταν ο προσδιορισμός των κινήσεων των τότε γνωστών πλανητών, αλλά και τις φάσεις της Σελήνης, ενώ προβλέπονταν και οι εκλείψεις Ηλίου και Σελήνης, ώστε να μην πανικοβληθούν οι κάτοικοι, όταν αυτές συμβούν. Το εργαλείο αυτό είχε τη δυνατότητα να κάνει προβλέψεις για αστρονομικά φαινόμενα εκατοντάδες χρόνια μπροστά και πίσω, ενώ προσδιόριζε το πότε θα τελούνταν οι διάφοροι αγώνες (Ολυμπιακοί αγώνες, Νέμεα, Ίσθμια κλπ.).
Επί Ρωμαϊκής, πλέον, κυριαρχίας, η Αλεξάνδρεια συνέχισε να είναι μητρόπολη του πολιτισμού και των επιστημών. Ένα από τα τέκνα της πόλης αυτής ήταν ο Ήρων ο Αλεξανδρεύς, ο οποίος υπήρξε σπουδαίος εφευρέτης και επιστήμονας. Η πιο γνωστή μηχανή του Ήρωνα ήταν η «αιολόσφαιρα», η πρώτη ατμομηχανή όλων των εποχών. Η «αιολόσφαιρα» είχε έναν μηχανισμό, ο οποίος συνδεόταν με μια λεκάνη νερού. Κάτω από την λεκάνη, μπορούσε κάποιος να ανάψει φωτιά σε ξύλα, ώστε να θερμανθεί το νερό. Το αποτέλεσμα ήταν με τη χρήση της θερμότητας, να τεθεί ο μηχανισμός σε κίνηση. Δυστυχώς, η συγκεκριμένη εφαρμογή δεν ήταν καθόλου πρακτική. Συνεπώς, ο Ήρων απέτυχε να αξιοποιήσει στην καθημερινότητα των ανθρώπων την εφεύρεσή του. Άλλη καινοτομία του Ήρωνα ήταν μια διάταξη, η οποία ήταν η πρώτη, που εκμεταλλευόταν την αιολική ενέργεια.
Περισσότερο πρακτική αποδείχθηκε η αντλία του, η οποία χρησιμοποιήθηκε εκτενώς από την εποχή του και μετά. Ο Ήρων κατάφερε να δημιουργήσει και μια μορφή σύριγγας, της οποίας ρόλος ήταν ο έλεγχος της παροχής αέρα ή υγρών. Αντίθετα, στις εφευρέσεις του εντάσσεται και ένα συντριβάνι —σήμερα ονομάζεται «συντριβάνι του Ήρωνα»—, το οποίο λειτουργεί χωρίς να χρειάζεται εξωτερική παροχή ενέργειας. Μάλιστα, οι καινοτομίες του άγγιξαν και τον χώρο του θεάτρου, καθώς ο Ήρωνας δημιούργησε μηχανισμούς, μέσω των οποίων μπορούσε με την χρήση μηχανών να ανεβάσει παράσταση για δέκα λεπτά, χωρίς να παίζει κανένας ηθοποιός! Ήταν άλλο ένα από τα επιτεύγματα του συγκεκριμένου μηχανικού, ο οποίος δημιούργησε, μεταξύ άλλων, και μία εφαρμογή, η οποία μπορεί να θεωρηθεί προπομπός του θερμομέτρου.
Εν κατακλείδι, είναι σαφέστατο, πως οι Αρχαίοι Έλληνες, μέσω εξαιρετικών επιστημόνων και εφευρετών —όπως όσοι αναφέραμε—, συνέδραμαν τα μέγιστα στην άνθιση των επιστημών, αλλά και στην πρακτική εφαρμογή αναπτύσσοντας —πολλές φορές οι ίδιοι οι επιστήμονες της Αλεξάνδρειας, της Ιωνίας και της Σικελίας— την θεωρία. Αρκετές απ’ αυτές τις εφευρέσεις, βελτίωσαν την ζωή ή εξυπηρέτησαν τις ανάγκες των Ευρωπαίων και των γύρω λαών. Δεν είναι τυχαίο, μάλιστα, το γεγονός πως οι κορυφαίοι επιστήμονες της Αναγέννησης, αλλά και οι Άραβες επιστήμονες του Μεσαίωνα, αναφέρονται με τα πλέον εγκωμιαστικά λόγια στους Αρχαίους Έλληνες εφευρέτες, τους πατέρες της Μηχανικής.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Ancient Greek Inventions, worldhistory.org, διαθέσιμο εδώ.
- Archimedes of Syracuse, archimedespalimpsest.org, διαθέσιμο εδώ.
