Του Βασίλειου Μορφονιού,
Στα μέσα της δεκαετίας του ’50, η Σοβιετική Ένωση και οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής μπήκαν σε έναν 20έτη αγώνα για να αποδείξουν ότι έχουν καλύτερο εξοπλισμό εξερεύνησης του διαστήματος (ταυτόχρονα αναδεικνύοντας την ανωτερότητα της τεχνολογίας τους, άρα και του οικονομικού συστήματος μέσα στο οποίο παράχθηκε). Αυτός ο αγώνας είχε δύο πτυχές. Η μια ήταν η πραγματική τεχνολογική εφευρετικότητα που οδηγούσε σε ολοένα πιο πολύπλοκους δορυφόρους και διαστημόπλοια (π.χ. Sputnik, πρόγραμμα Apollo), ενώ η δεύτερη αφορούσε τους μηχανισμούς προπαγάνδας που θα «παρουσίαζαν» την ανωτερότητα του ενός χωρίς απαραίτητα να ακολουθεί κάποια τεχνολογική πρωτοπορία.
Η «τρέλα του διαστήματος» δεν άργησε να ριζώσει στις καρδιές χιλιάδων ανθρώπων τόσο στη Δύση όσο και στην Ανατολή και σιγά σιγά αντικατέστησε τον μεταπολεμικό φόβο και μελαγχολία που επικρατούσε μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’50 με έναν πρωτόγνωρο ενθουσιασμό και θαυμασμό. Ο κόσμος, ειδικά μετά την εκτόξευση του πρώτου δορυφόρου σε τροχιά (του Σοβιετικού Sputnik το 1957), περίμενε με κομμένη την ανάσα το επόμενο διαστημικό κατόρθωμα που θα έδινε το πλεονέκτημα στη δικιά του πλευρά του Ψυχρού Πολέμου καθώς οραματιζόταν ένα φανταχτερό ουτοπικό μέλλον που ο άνθρωπος θα έχει κατακτήσει πλήρως το διάστημα.
Σε αυτό το κλίμα, ιδιαιτέρα στη Δύση και στις ΗΠΑ, η pop κουλτούρα εμφανίστηκε με σκοπό όχι μόνο να χρησιμοποιήσει αυτή τη νέα τάση για να αυξήσει τα κέρδη της αλλά και για να ενισχύσει την εικόνα των εθνικών διαστημικών προγραμμάτων ως τα καλύτερα που υπάρχουνε. Παρότι δεν είναι εύκολο να τοποθετηθεί ακριβής ημερομηνία στο πότε άρχισε η σύγκλιση των συμφερόντων των κολοσσών της βιομηχανίας του θεάματος και των κέντρων διαστημικών προγραμμάτων, ίσως η πιο πιθανή να είναι δύο χρόνια πριν ακόμα και από την εκτόξευση Sputnik, το 1955 με τη συνάντηση-συμμαχία του Walt Disney και του Wernher Von Braun.
Καθώς ο γνωστός επιστήμονας και επικεφαλής της NASA έψαχνε τρόπους να προωθήσει την ιδέα του διαστημικού ταξιδιού στο ευρύ κοινό βρήκε έναν απίθανο σύμμαχο στον ιδιοκτήτη της Disney που εκείνο τον καιρό έψαχνε τρόπους να προωθήσει τα δικά του σχέδια για ένα Disneyland πάρκο στην Καλιφόρνια. H συνεργασία τους γέννησε τη διαστημική σειρά Man in Space το 1955 η οποία παρουσίαζε το διάστημα σαν ένα ανεξερεύνητο σύνορο γεμάτο μυστήρια και αποκαλύψεις.
Κανένα μέσο, όμως, δεν επηρεάστηκε —και επηρέασε αντίστοιχα— τον αγώνα του διαστήματος περισσότερο από τον κινηματογράφο και την τηλεόραση. Δεδομένου την ποσότητα έργων επιστημονικής φαντασίας που παράχθηκαν εκείνη την περίοδο θα ήταν αναμενόμενο να υπάρχουν δεκάδες κλασσικές ταινίες του είδους από την εποχή. Περιέργως, όμως, οι αρχικές προσπάθειες διαστημικών ταξιδιών στη μεγάλη οθόνη δεν έδειξαν την απαιτούμενη σοβαρότητα στα θέματα επιστήμης καθώς προτίμησαν να ασχοληθούν με «πράσινα ανθρωπάκια». Η κινηματογραφική επιστημονική φαντασία είχε μείνει στη «φαντασία» που ήξερε αλλά αγνοούσε το κομμάτι της επιστήμης. Αυτό θα άλλαζε μια για πάντα, όμως το 1968 με την κυκλοφορία του κλασσικού αριστουργήματος του Αμερικανού σκηνοθέτη Stanley Kubrick, το 2001: Η οδύσσεια του διαστήματος.
Ο Stanley Kubrick έχοντας ήδη σχολιάσει τον Ψυχρό Πόλεμο και τον κίνδυνο πυρηνικού ολοκαυτώματος στην προηγούμενη του ταινία S.O.S. Πεντάγωνο Καλεί Μόσχα αποφάσισε για την επόμενη ταινία του, αφού πήρε το πράσινο φως της χρηματοδότησης από τη MGM, να παρουσιάσει μια ρεαλιστική απεικόνιση του διαστήματος και των διαπλανητικών ταξιδιών θέτοντας ως στόχο η ταινία να προβληθεί πριν ο άνθρωπος πατήσει στο φεγγάρι (γεγονός που συνέβη έναν χρόνο αργότερα από την πρώτη προβολή στους κινηματογράφους). Εμπνευσμένος από τη μικρού μήκους ιστορία Ο Μονόλιθος ζήτησε από τον συγγραφέα και μηχανικό Arthur C. Clarke βοήθεια για τη συγγραφή ενός σεναρίου που θα αντιμετώπιζε με επιστημονικό τρόπο την πιθανότητα εύρεσης εξωγήινης ζωής, τη σχέση του ανθρώπου με την τεχνολογία και την τεχνητή νοημοσύνη, καθώς και τη θέση του σε ένα ατελείωτο και αφιλόξενο σύμπαν. «Αν μπορείς να το σκεφτείς» είπε στον Clarke «μπορώ να το γυρίσω» και η συνεργασία που θα ανατίναζε τα νερά του Hollywood ξεκίνησε.
Ενώ, όμως, φαινόταν ότι το 2001 θα ήταν άλλο ένα έργο που θα χρησιμοποιούσε πρόσκαιρα την τρέλα του διαστήματος για την ευκολότερη προώθηση του, οι ανάμεικτες κριτικές που πήρε στην πρεμιέρα με πολλούς από τους παραγωγούς και ηθοποιούς του Hollywood να γιουχάρουν και να εγκαταλείπουν την αίθουσα (με χαρακτηριστικό παράδειγμα τον σταρ της κλασσικής εποχής του Hollywood Rock Hudson, να φωνάζει «Θα μου πει κανείς επιτέλους τι σημαίνουν όλα αυτά;» —πριν αποχωρήσει έξαλλος— έδειχναν ότι επρόκειτο για κάτι εντελώς διαφορετικό. Προς την απογοήτευση των παραγωγών της MGM (που ήλπιζαν ότι είχαν στα χέρια τους ένα ακόμα Spartacus ή Dr Zhivago), ο Kubrick και ο Clarke δεν είχαν προσπαθήσει να χρησιμοποιήσουν το κλίμα μαζικού διαστημικού ενδιαφέροντος για να κάνουν την ταινία πιο προσιτή σε αυτό το κοινό ή για να αναδείξουν την ανωτερότητα της αμερικανικής τεχνολογίας αλλά, αντιθέτως, για να μεταδώσουν τις δικές τους φιλοσοφικές ανησυχίες για το μέλλον της ανθρωπότητας και τους κινδύνους της τεχνολογίας.
Πιθανώς ένας από τους λόγους που το 2001 άργησε να πάρει την εκτίμηση που σήμερα κατέχει να είναι ότι ο Kubrick και ο Clarke παρότι μοιράζονταν τον ενθουσιασμό του κόσμου για την εξερεύνηση του διαστήματος, ήταν ιδιαίτερα καχύποπτοι για την ετοιμότητα της ανθρωπότητας για ένα τέτοιο άλμα, καθώς και για τη συμβολή της τεχνολογίας σε αυτό. H χρήση του κλασσικού κομματιού του Richard Strauss Also Sprach Zarathustra (σαφή αναφορά στο ομότιτλο έργο του Γερμανού φιλοσόφου Friedrich Nietzsche) σε κομβικές στιγμές της ταινίας σε εντελώς διαφορετικές χρονικές περιόδους (ξεκινώντας από τον πρώιμο άνθρωπο δεκάδες χιλιάδες χρόνια π.Χ. μέχρι το τότε μακρινό 2001) υποδηλώνει τη θέση της ανθρώπινης εξέλιξης ως μια από τις δύο κεντρικές θεματικές του έργου. Η δεύτερη, συμπληρωματική με την πρώτη, ήταν η σχέση ανθρώπου και τεχνολογίας που ξεκινάει από το πρώτο εργαλείο που χρησιμοποίησε ο άνθρωπος (στην ταινία ένα κόκαλο) μέχρι ένα στρατιωτικό δορυφόρο, πιθανότατα ένα πυρηνικό όπλο. Αξίζει να σημειωθεί ότι ακόμα και αυτό το πρώιμο εργαλείο χρησιμοποιείται με σκοπό την υπερίσχυση μιας ομάδας ανθρωποειδών έναντι μιας άλλης (μια σύγκρουση που δεν αποκλείεται να συμβολίζει και την τότε σύγκρουση Σοβιετικών-Αμερικάνων). Ο Kubrick αντιλαμβάνεται ότι όσο ενδιαφέρον και αν παρουσίαζε ο αγώνας του διαστήματος, ο κίνδυνος αφανισμού της ανθρωπότητας ήταν μεγαλύτερος από ποτέ.
Στην αντίπερα πλευρά, όμως, στη μακρινή Σοβιετική Ένωση, ο Ρώσος σκηνοθέτης Andrei Tarkovsky βγαίνει από μια προβολή της ταινίας του Kubrick την οποία βρίσκει «ψυχρή και ψεύτικη» ενώ θέτει ως στόχο να γυρίσει μια καλύτερη διαστημική ταινία με περισσότερο συναίσθημα. Επιλέγει το βιβλίο του Πολωνού συγγραφέα Stanislaw Lem, το Solaris και αφού πάρει τη χρηματοδότηση ξεκινάει την παραγωγή. Τα μέσα ενημέρωσης και από τις δύο πλευρές δεν χάνουν λεπτό και παρουσιάζουν το Solaris σαν την «απάντηση» της ΕΣΣΔ στην οδύσσεια του διαστήματος ενώ με βάση τα λεγόμενα του Tarkovsky το ονομάζουν anti-2001.
Και το Solaris, όμως, εκφράζει μια απαισιοδοξία για την εξερεύνηση του σύμπαντος. Όπως λέει ο πρωταγωνιστής: «O άνθρωπος έχει βγει να εξερευνήσει άλλους κόσμους και πολιτισμούς χωρίς πρώτα να έχει εξερευνήσει τους δικούς του λαβύρινθους και από σκοτεινά δωμάτια και φυλάκια και χωρίς να μάθει τι κρύβεται πίσω από τις πόρτες που αυτός ο ίδιος έχει κλείσει».
Παρά τις φαινομενικές διαφορές τους και τα διαφορετικά στυλ των καλλιτεχνών τους, το 2001 και το Solaris έχουν περισσότερα κοινά παρά διαφορές. Και τα δύο έργα εκφράζουν τη δυσπιστία ότι ο άνθρωπος είναι έτοιμος να «κατακτήσει το σύμπαν», ενώ λένε ότι απαιτείται ένα συνειδησιακό άλμα από τον ίδιο για να φτάσει σε αυτό το σημείο. Η ταινία του Kubrick ασχολείται με το συλλογικό, με μια ανθρωπότητα διχασμένη που έχει χάσει τη θεμελιώδη ανθρωπιά της (με την τεχνητή νοημοσύνη να είναι ο πιο συναισθηματικός χαρακτήρας της ταινίας) ενώ αντίστοιχα η ταινία του Tarkovsky με το ατομικό, με έναν άνθρωπο ανήμπορο να ξεπεράσει τις πληγές του παρελθόντος και να κοιτάξει μπροστά. Παρότι και οι δύο λειτουργούν εντός του συγκρουσιακού πλαισίου του Ψυχρού Πολέμου, οι καλλιτέχνες καταφέρνουν να το υπερβούν και να καλέσουν την ανθρωπότητα να κάνει το συνειδησιακό άλμα που χρειάζεται για να μην αφανιστεί από τις αντιθέσεις της.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- How did the space race infiltrate pop culture?, faroutmagazine.co.uk, διαθέσιμο εδώ
- “2001: A SPACE ODYSSEY”: WHAT IT MEANS, AND HOW IT WAS MADE, newyorker.com, διαθέσιμο εδώ
- Ongoing space war, Kubrick and Tarkovsky, dailysabah.com, διαθέσιμο εδώ
