Ισραήλ και Παλαιστίνη υπό το φως του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου

Του Χάρη Καλπάκη,

Α) Εισαγωγή στον προβληματισμό

Η αντιπαράθεση μεταξύ Ισραήλ-Παλαιστίνης αποτελεί έναν πολυεπίπεδο διαπληκτισμό, με ρίζες στον ανταγωνισμό για γη, εθνική ταυτότητα και πολιτική κυριαρχία στην περιοχή της Μέσης Ανατολής. Εάν κι αποτελεί, λοιπόν, ένα θέμα διαρκώς παρόν για δεκαετίες τώρα, τα νερά είναι θολωμένα, μεταξύ ειδικών και μη, ως προς το ποιο δίκαιο διέπει κάτι τόσο άδικο! Ας τα πάρουμε τα πράγματα από την αρχή.

Β) Ιστορική αναδρομή

Το 1947, με απόφαση του ΟΗΕ, συνεπεία των ενοχών της διεθνούς κοινότητας για το Ολοκαύτωμα των Εβραίων, υποβλήθηκε σχέδιο για δημιουργία στην Παλαιστίνη ενός εβραϊκού κι ενός παλαιστινιακού (αραβικού) κράτους, κάτι που απορρίφθηκε από τις αραβικές χώρες και τους Παλαιστινίους, με επακόλουθο τον πρώτο αραβοϊσραηλινό πόλεμο.

Έτσι, το 1948, μετά το τέλος της Βρετανικής Εντολής για την Παλαιστίνη, το κράτος του Ισραήλ ιδρύθηκε επίσημα κι εκατοντάδες χιλιάδες Παλαιστίνιοι εγκατέλειψαν ή εκδιώχθηκαν από τα σπίτια τους.

Ακολουθεί το έτος 1967, με τον περιβόητο Πόλεμο των Έξι Ημερών, οπότε το Ισραήλ κατέλαβε τη Δυτική Όχθη, τη Λωρίδα της Γάζας και την Ανατολική Ιερουσαλήμ, περιοχές που κατοικούνταν κυρίως από Παλαιστίνιους. Αυτές οι περιοχές εξακολουθούν να θεωρούνται κατεχόμενες από τη διεθνή κοινότητα κι είναι το επίκεντρο των διαπραγματεύσεων για ένα μελλοντικό παλαιστινιακό κράτος. Ιδιαίτερα η Λωρίδα της Γάζας ελέγχεται από το 2007 από τον ισλαμιστικό οργανισμό Χαμάς, ο οποίος έχει συγκρουστεί έκτοτε επανειλημμένα με το Ισραήλ.

Τον Οκτώβριο του 2023, ξέσπασε νέος κύκλος βίας, όταν η Χαμάς εξαπέλυσε μια αιφνιδιαστική επίθεση με ρουκέτες κι επίγειες επιθέσεις από τη Γάζα, που οδήγησε σε σημαντικές απώλειες κι από τις δύο πλευρές και προκάλεσε ανησυχίες για κλιμάκωση του πολέμου. Και κάπως έτσι φθάνουμε στο αρχικό μας ερώτημα: ποιo σύνολο κανόνων διεκδικεί πεδίο εφαρμογής σε αυτήν τη σύγκρουση;

Γ) Νομικό πλαίσιο

• Jus ad bellum ή Jus in bello ?

Πρωταρχική, για την ανάλυσή μας, είναι η διάκριση μεταξύ jus ad bellum και jus in bello:

1. Το jus ad bellum είναι εκείνο το σύνολο κανόνων δικαίου, που εκτυλίσσονται γύρω από τις αιτίες, τα νόμιμα ερείσματα και τον τρόπο κατάληξης σε εμπόλεμη κατάσταση. Είναι με άλλα λόγια το δίκαιο δικαιολόγησης ενός κράτους στην προσφυγή χρήσης βίας.
2. Το jus in bello, από την άλλη πλευρά, είναι το εν στενή εννοία δίκαιο του πολέμου, το σύνολο κανόνων δικαίου, δηλαδή, που διέπει την ένοπλη σύγκρουση, αφού έχει γίνει προσφυγή στη βία, ανεξαρτήτως του αν η τελευταία είναι νόμιμη ή όχι.

Εν προκειμένω, καθίσταται εναργές πως δεν μας απασχολεί η δικαιολόγηση της προσφυγής στη χρήση βίας, γιατί αυτή ήδη συντελείται. Άρα, ο συλλογισμός μας στρέφεται εφεξής στο ζήτημα εφαρμογής του jus in bello, και συγκεκριμένα του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου (ΔΑΔ).

• Όροι εφαρμογής ΔΑΔ

Το ΔΑΔ, όπως προαναφέρθηκε, είναι το δίκαιο των ενόπλων συγκρούσεων. Το νομοθετικό του πλαίσιο συναποτελείται, κυρίως, από τις τέσσερις Συμβάσεις της Γενεύης (ΣΓ) του 1949 (Δίκαιο της Γενεύης) και τα δύο πρόσθετα πρωτόκολλά (ΠΠ) τους του 1977. Προϋποθέσεις εφαρμογής του είναι οι ακόλουθες:

1. Ύπαρξη ένοπλης σύγκρουσης
2. Η κήρυξη πολέμου
3. Συγκεκριμένος βαθμός έντασης της σύγκρουσης στις μη διεθνείς ένοπλες συγκρούσεις

Αναφορικά με την κήρυξη του πολέμου (b), πρόκειται για ένα τυπικό και κάπως παρωχημένο κριτήριο, καθώς δεν απαιτείται επίσημη κήρυξή του ή αναγνώριση, αλλά αρκεί το πραγματικό γεγονός των εχθροπραξιών (Κοινό άρ. 2 ΣΓ).

Σχετικά τώρα με την ύπαρξη ένοπλης σύγκρουσης, αποτελεί κι αυτή ζήτημα πραγματικό προσδιορίσιμο από αντικειμενικούς παράγοντες. Στις διεθνείς ένοπλες συγκρούσεις εφαρμόζεται το σύνολο των ΣΓ και το ΠΠ I, ενώ στις μη διεθνείς εφαρμόζεται το Κοινό άρ. 3 ΣΓ και το ΠΠ II. Συνεπώς, γίνεται αντιληπτό πως είναι αναγκαίο να προσδιορίσουμε το είδος της σύγκρουσης μεταξύ Ισραήλ και Παλαιστίνης.

Σύμφωνα με το κοινό άρ. 2 ΣΓ, η σύμβαση αφορά περιπτώσεις τόσο διεθνών ενόπλων συγκρούσεων μεταξύ κρατών όσο και στρατιωτικής κατοχής. Σύμφωνα με τον γενικό ορισμό της διεθνούς ένοπλης σύγκρουσης στην υπόθεση Tadic από το ICTY, αρκεί να υπάρχει προσφυγή στην ένοπλη βία μεταξύ κρατών. Ακόμα, σύμφωνα με το άρ. 1 παρ. 4 ΠΠ Ι, περιλαμβάνει κι «ένοπλες συγκρούσεις κατά τις οποίες οι λαοί μάχονται κατά της αποικιοκρατικής κυριαρχίας και της ξένης κατοχής και κατά των φυλετικών καθεστώτων, ασκώντας το δικαίωμά τους για αυτοδιάθεση…». Τι ισχύει, όμως, στην περίπτωση της Παλαιστίνης;

• Αξιολόγηση της κρατικής υπόστασης της Παλαιστίνης κι η ειδική περίπτωση της Χαμάς

Ζήτημα προκύπτει με τον χαρακτηρισμό της Παλαιστίνης ως κράτους, δεδομένου ότι αναγνωρίζεται ως τέτοιο μόλις από το 70% των Ηνωμένων Εθνών, πλην του Ισραήλ που συνιστά και τον αντίπαλό του. Ο ΟΗΕ αναβάθμισε στις 29/11/2012 την Παλαιστίνη σε καθεστώς παρατηρητή ανάλογο με εκείνο που διαθέτει το Βατικανό, γεγονός που της επιτρέπει να προσφύγει στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο, αλλά δεν επιλύει οριστικά το πρόβλημά μας. Στην πραγματικότητα, κατά το Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο, η αναγνώριση κράτους έχει δηλωτική ισχύ κι όχι συστατική, οπότε δεν μας ενδιαφέρει (άρ.3 Σύμβαση Μοντεβιδέο). Αλλού εντοπίζεται η επίλυση του προβλήματος.

Η Παλαιστίνη συνιστά λαό που μάχεται για το δικαίωμά του στην αυτοδιάθεση κατά το άρ. 1 παρ. 4 ΠΠ Ι κι είναι η δεύτερη μοναδική περίπτωση εφαρμογής αυτής της διάταξης (μαζί με την περίπτωση των Σαχαρουί στη Δυτική Σαχάρα).

Υπό τα ως άνωθι εκτεθέντα δεδομένα τεκμαίρεται η ύπαρξη διεθνούς ένοπλης σύρραξης. Αλλά, δυστυχώς, η λύση πάλι δεν είναι τόσο εύκολη.

Ως γνωστόν, ο σημαντικότερος αριθμός συγκρούσεων πλέον μεταξύ Ισραήλ και Παλαιστίνης γίνεται με τη Χαμάς στη θέση της δεύτερης. Η Χαμάς, ωστόσο, δεν συνιστά κρατικό δρώντα, αλλά, σύμφωνα με τη διεθνή κοινότητα, τρομοκρατική οργάνωση, που απλά χρησιμοποιεί ως ορμητήριο ένα κράτος. Όταν ένα κράτος δεν θέλει, ή όπως στην περίπτωση μας δεν μπορεί, να ελέγξει την απειλή που προέρχεται από το έδαφός του έναντι άλλου κράτους, η σύγκρουση διατηρεί τον διεθνή της χαρακτήρα (σύμφωνα με το δόγμα του ανίκανου/απρόθυμου). Τελικά, με αυτήν την τελευταία επισήμανση μπορεί να χαρακτηρισθεί αβίαστα ως διεθνής η σύγκρουση Χαμάς/Παλαιστίνης-Ισραήλ.

Δ) Παραβιάσεις κι εγκλήματα

1) Βασικές αρχές ΔΑΔ

Οι βασικές αρχές του ΔΑΔ αποτελούν τον πυρήνα των κανόνων που ρυθμίζουν τις ένοπλες συγκρούσεις, με σκοπό την προστασία των αμάχων και των μη μαχόμενων, καθώς και τον περιορισμό της βίας και της καταστροφής. Οι κύριες αρχές του ΔΑΔ είναι οι εξής:

1. Αρχή της Διάκρισης: Οποιαδήποτε επίθεση, που δεν διαχωρίζει μεταξύ στρατιωτικών και μη στόχων, αποτελεί παραβίαση του ΔΑΔ.
2. Αρχή της Αναλογικότητας: Οι ενέργειες που προκαλούν υπερβολικές απώλειες ή ζημιές στους αμάχους σε σύγκριση με το επιδιωκόμενο στρατιωτικό όφελος είναι απαγορευμένες.
3. Αρχή της Στρατιωτικής Αναγκαιότητας: Κάθε ενέργεια που δεν εξυπηρετεί στρατιωτικό σκοπό ή υπερβαίνει τα απαραίτητα μέσα είναι παράνομη.
4. Αρχή του Ανθρωπισμού: Οι εμπλεκόμενοι στη σύγκρουση πρέπει να ενεργούν με γνώμονα την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και την ελαχιστοποίηση του ανθρώπινου πόνου.

2) Παράβαση των αρχών

Στην πρώτη γνωμοδότηση του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης (9/07/2004), το ΔΔΧ κρίνει ότι η κατασκευή του Τείχους στα Κατεχόμενα Παλαιστινιακά Εδάφη από το Ισραήλ είναι αντίθετη ιδιαίτερα στο δικαίωμα ελεύθερης μετακίνησης. Επιπλέον, παρατηρείται περιορισμός στην ελευθερία εργασίας, υγείας, εκπαίδευσης κι υποβάθμιση του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων της περιοχής. Συνακόλουθα παραβιάζεται και το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση. Το Δικαστήριο επισημαίνει ότι από το 1977 το κράτος του Ισραήλ εφαρμόζει πολιτική εποικισμού στα κατεχόμενα εδάφη, παραβιάζοντας τη ΣΓ IV. Επομένως, η ανέγερση του Τείχους εντός των παλαιστινιακών εδαφών αντιβαίνει στο άρθρο 53 ΣΓ IV και στα άρθρα 46 και 52 των Κανονισμών της Χάγης του 1907.

Στην ίδια γνωμοδότηση κρίθηκε και το περιβόητο δικαίωμα στην αυτοάμυνα του Ισραήλ και το ΔΔΧ είπε τα εξής: «Το άρθρο 51 του ΧΗΕ αναγνωρίζει την ύπαρξη του δικαιώματος αυτοάμυνας σε περίπτωση ένοπλης επίθεσης από ένα κράτος κατά άλλου. Ωστόσο, το Ισραήλ δεν ισχυρίζεται ότι οι επιθέσεις εναντίον του αποδίδονται σε ξένο κράτος. Το Δικαστήριο επισημαίνει επίσης ότι το Ισραήλ ασκεί έλεγχο στα κατεχόμενα εδάφη κι ότι, όπως το ίδιο δηλώνει, η απειλή που το ίδιο θεωρεί ότι δικαιολογεί την κατασκευή του τείχους προέρχεται από το εσωτερικό αυτού. Κατά συνέπεια, το Δικαστήριο καταλήγει στο συμπέρασμα ότι το άρθρο 51 του Χάρτη δεν εφαρμόζεται».

Τόσο αυτά τα γεγονότα, όσο και σωρεία άλλων περιστατικών, όπως η στοχοθέτηση αμάχων, οι αδιάκριτες επιδρομές κι επιθέσεις με ρουκέτες κι η σύλληψη αμάχων, καταδεικνύουν κατάφωρη παραβίαση όχι απλά των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αλλά και των θεμελιωδών αρχών του ΔΑΔ, όπως εκτέθηκαν, κι από τις δύο πλευρές.

Ε) Αντί επιλόγου

Στις 30/12/22 τέθηκε νέα αίτηση για γνωμοδότηση από τη ΓΣ ΗΕ στο ΔΔΧ, που αφορά ως επί το πλείστον παρόμοια νομικά ζητήματα με την πρώτη. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με το ότι οι προσπάθειες για την επίλυση της διαμάχης έχουν μέχρι στιγμής αποτύχει, απομακρύνοντας τις δύο πλευρές, ειδικά μετά τα πρόσφατα επεισόδια, δείχνει πως δεν βρισκόμαστε καθόλου κοντά στο τέλος του ζητήματος και δυστυχώς οι επερχόμενες εξελίξεις αναμένεται να μας απασχολήσουν πολύ περισσότερο κοινωνικά κι ανθρώπινα, παρά νομικά!

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Κωνσταντίνος Αντωνόπουλος, Κωνσταντίνος Μαγκλιβέρας, Το δίκαιο της διεθνούς κοινωνίας, Νομική Βιβλιοθήκη, 2022.
• Κ. Χατζηκωνσταντίνου, Μ. Σαρηγιαννίδης, Χ. Αποστολίδης, Θεμελιώδεις έννοιες στο Διεθνές Δημόσιο Δίκαιο, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2014.
• Β. Καρατζιάς, Β. Ζαλίδης, Αλ. Λιούτας, Εγχειρίδιο Δικαίου Ενόπλων Συγκρούσεων, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2022.
• Πόλεμος στο Ισραήλ: Τα εγκλήματα πολέμου που προβλέπουν οι νόμοι μετά τη φονική σύγκρουση, pronews.gr, Διαθέσιμο εδώ.
• Α. Πιπερίδης, Τι λέει το Διεθνές Δίκαιο για την Παλαιστίνη; Οι Γνωμοδοτήσεις του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης, 19/10/24. Διαθέσιμο εδώ.
• Μ. Στεργίου, Η συμφωνία του αιώνα Ισραήλ-ΗΠΑ για την Παλαιστίνη υπό το πρίσμα του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου και του δικαίου της διεθνούς προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, 2023. Διαθέσιμο εδώ.