Της Εύης Κατέλα,
Το πολιτικό κόμμα αποτελεί έναν θεσμό με πολλαπλές διαστάσεις, τόσο στον κοινωνικό όσο και στον πολιτικό χώρο, και πιο συγκεκριμένα στον επιστημονικό κόσμο της πολιτικής. Για τον μέσο πολίτη που επιλέγει να ενημερώνεται και να διατηρεί έστω μια μικρή επαφή με τα πολιτικά τεκταινόμενα, το κόμμα είναι συχνά ένα μέσο μεταφοράς των κοινωνικών αιτημάτων προς το κράτος και σ΄ έναν μικρότερο βαθμό πλέον, ένας εκφραστής ιδεολογιών. Για την επιστήμη της πολιτικής όμως, τα πολιτικά κόμματα δέχονται κάποιες επιπλέον αναλύσεις και δημιουργείται μια τυπολογία των πολιτικών κομμάτων.
Μέσω της τυπολογίας είμαστε σε θέση να εξετάζουμε τέσσερις βασικές κατηγορίες κομμάτων, όπως είναι: το κόμμα στελεχών, το κόμμα μαζών, το πολυσυλλεκτικό κόμμα και το κόμμα καρτέλ. Το κόμμα στελεχών θεωρείται μία από τις πρωταρχικές μορφές πολιτικών κομμάτων. Η ανάπτυξή του σημειώθηκε κατά τον 19ο αιώνα. Την εποχή εκείνη, η πολιτική εκπροσώπηση αφορούσε υψηλότερες κοινωνικές ομάδες και περιορισμένες εκλογικές ομάδες. Κύριος στόχος αυτών των κομμάτων ήταν η ενίσχυση του ρόλου των βουλευτών, μέσα από τη δημιουργία ενός μόνιμου κομματικού μηχανισμού και την υπέρβαση των φατριών. Εστίαζαν την προσοχή τους στην κοινοβουλευτική δράση, η οποία θα αντιπροσώπευε την ελίτ. Με την εμφάνιση των κομμάτων μαζών, το φαινόμενο των κομμάτων στελεχών άρχισε να φθίνει. Με τη σειρά τους, τα κόμματα των μαζών άρχισαν να αποκτούν υποστηρικτές από ευρύτερα κοινωνικά στρώματα. Αυτή η μορφή πολιτικού κόμματος συνδέεται με τη γραφειοκρατική οργάνωση και αποτελεί χαρακτηριστικό του σύγχρονου πολιτικού συστήματος. Η κορύφωση των κομμάτων μαζών έφθασε το 1950, όταν κατάφεραν να κινητοποιήσουν μεγάλο κόμματι του πλήθους, καθώς επέκτειναν τη Δημοκρατία μέσα από την καθολική ψηφοφορία σε κάθε ενήλικο πολίτη. Υποστήριξαν ευρύτερα κοινωνικά στρώματα, όπως είναι η εργατική τάξη, και είχαν ως στόχο να προωθήσουν τις οικονομικές και κοινωνικές της επιδιώξεις. Κύριος στόχος ήταν ο κρατικός έλεγχος, μέσα από την ενίσχυση της κρατικής γραφειοκρατίας, των οικονομικών και των κοινωνικών δραστηριοτήτων.
Μετά τη δεκαετία του 1950, τα κόμματα μαζών άρχισαν να μεταλλάσσονται σε πολυσυλλεκτικά κόμματα. Διαπιστώνουμε μια αλλαγή στην εσωτερική δομή, αφού τα πολυσυλλεκτικά κόμματα επιδιώκουν να προσεγγίσουν τα συμφέροντα ακόμα περισσότερων κοινωνικών ομάδων. Άφησαν πίσω τους την τακτική των κομμάτων μαζών για μονομερή εκπροσώπηση συγκεκριμένων τάξεων και προσπάθησαν να επεκτείνουν τον ρόλο του κράτους, κυρίως μέσα από την κοινωνική προστασία. Βέβαια, η τακτική των πολυσυλλεκτικών κομμάτων δημιούργησε το έδαφος για μια πιο χαλαρή ιδεολογική βάση, με βασική αποστολή της να προσελκύσει εκλογικά την πλειοψηφία. Τα πολυσυλλεκτικά κόμματα χαρακτηρίζονται από λιγότερες ιδεολογικές δεσμεύσεις και καινοτομίες πάνω στην πολιτική, αλλά στηρίχτηκαν στη διαχείριση της ήδη υπάρχουσας.
Στον αντίποδα των προηγούμενων τύπων κομμάτων, έχουμε τα κόμματα καρτέλ. Τα κόμματα καρτέλ είναι απομακρυσμένα από τις λαϊκές βάσεις και τις αντίστοιχες κοινωνικές ευθύνες. Βασίζονται στην οικονομική υποστήριξη που λαμβάνουν από το κράτος, με το οποίο έχουν και μεγαλύτερη σύνδεση. Με την εξάρτηση από το κράτος και τη χρηματοδότηση από τους δημόσιους πόρους στερούνται έναν βαθμό πολιτικής αυτονομίας, περιορίζουν τον πολιτικό ανταγωνισμό και οποιαδήποτε νέα πολιτική παρουσία δυσκολεύεται να εισέλθει στο σύστημα. Γι’ αυτούς τους τύπους κομμάτων, η κομματική ταυτότητα είναι αποδυναμωμένη και στρέφονται αποκλειστικά προς τη διαχείριση της εξουσίας.
Για να γίνει πιο σαφής η ανάλυση των κομματικών τύπων, μπορούμε να ρίξουμε το βλέμμα μας σε κόμματα της σύγχρονης πολιτικής σκηνής. Το Συντηρητικό Κόμμα του Ηνωμένου Βασιλείου, στην παραδοσιακή του μορφή, είχε τα χαρακτηριστικά ενός κόμματος στελεχών. Η πολιτική εξουσία προερχόταν από την ελίτ και τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα. Στη συνέχεια, στην κατηγορία των κομμάτων μαζών, το Κομμουνιστικό Κόμμα Κίνας αποτελεί ένα κλασικό παράδειγμα κόμματος μαζών, καθώς η οργάνωση και η υποστήριξή του βασίζεται από τον λαό και συνδέεται βαθιά με την κοινωνική δομή της χώρας. Σαν αντιπροσωπευτικό παράδειγμα των πολυσυλλεκτικών κομμάτων, έχουμε το Γερμανικό Χριστιανοδημοκρατικό Κόμμα (CDU). Το CDU επιδιώκει να προσελκύει ψηφοφόρους από διάφορα κοινωνικοπολιτικά στρώματα, θέλοντας να καλύψει ένα ευρύ φάσμα πολιτικών προτιμήσεων. Τέλος, στην κατηγορία των κομμάτων καρτέλ έχουν συμπεριληφθεί πολλά σύγχρονα κόμματα, τα οποία διατήρησαν για πολλά χρόνια την παρουσία τους στην ηγεσία της χώρας. Δυνητικά, η Νέα Δημοκρατία και το ΠΑΣΟΚ στην Ελλάδα αλλά και το CDU και SPD στη Γερμανία μπορούν να κατανεμηθούν σ’ αυτή την κατηγορία, λόγω της σημαντικής κρατικής χρηματοδότησης, την οποίαν έλαβαν για να σταθούν τόσα χρόνια στην εξουσία.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Κώστας Π. Ελευθερίου, Το πολιτικό κόμμα, Εκδόσεις ΕΝΑ, 2021
