Του Χάρη Χρυσανθόπουλου,
Οι πειρατές έχουν, χωρίς καμία αμφιβολία, σημαντική θέση στην ποπ κουλτούρα και στη φαντασία των ανθρώπων. Ρομαντικές απεικονίσεις ατρόμητων ναυτικών, περισσότερο ηρώων παρά εγκληματιών, «διψασμένων» πάντα για περιπέτεια, «ξεπηδούν» στο μυαλό μας. Η εικόνα που πολλοί άνθρωποι έχουν στο μυαλό τους για την πειρατεία, ωστόσο, διαφέρει αρκετά από την πραγματικότητα. Η παρουσία πειρατών αποτελούσε για χιλιάδες χρόνια μεγάλο πρόβλημα, όχι μόνο στις αμερικανικές θάλασσες, με τις οποίες συνδέονται τα περισσότερα γνωστά ονόματα κουρσάρων, αλλά και στην Μεσόγειο θάλασσα. Πειρατικές επιδρομές γινόντουσαν πριν την κλασική περίοδο της ελληνικής αρχαιότητας και συνέχισαν να γίνονται μέχρι και μετά την ίδρυση του Ελληνικού Κράτους, το 1830. Ο πιο διαβόητος κουρσάρος στην καταγεγραμμένη ιστορία της Μεσογείου υπήρξε χωρίς αμφιβολία, ο Οθωμανός Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα, το όνομα του οποίου έχει συνδεθεί άμεσα με τη λεηλασία και το αιματοκύλισμα που προκάλεσε. Οι διάφορες πτυχές της ζωής του παραμένουν όμως άγνωστες στο ευρύ κοινό, καθώς και τα χαρακτηριστικά της δράσης του, στην κλασική εποχή της πειρατείας.
Ο άνδρας που αργότερα θα γινόταν γνωστός ως Μπαρμπαρόσα (κοκκινογένης δηλαδή στην ιταλική γλώσσα), γεννήθηκε ως Χιζίρ, στον Παλαιόκηπο της Μυτιλήνης, στην οθωμανική Λέσβο γύρω στο 1460. Ο πατέρας του ήταν ένας σιπαχί, επαγγελματίας ιππέας στον τουρκικό στρατό δηλαδή, που ονομαζόταν Γιάκουπ και ήταν τουρκικής ή αλβανικής καταγωγής. Η μητέρα του Χιζίρ λεγόταν Κατερίνα και ήταν ντόπια χριστιανή Ελληνίδα. Το ζευγάρι απέκτησε τέσσερις γιους, τον Ισαάκ, τον Ορούκ, τον Χιζίρ και τον Ηλία καθώς και δυο κόρες, τα όνομα των οποίων διαφεύγουν από την ιστοριογραφία. Οι τέσσερις γιοι ασχολήθηκαν από νεαρή ηλικία με τις ναυτικές επιχειρήσεις της οικογένειάς τους, οι οποίες επεκτείνονταν στην ανατολική Μεσόγειο.
Στην επιστροφή τους από ένα ταξίδι στον Λίβανο, το καράβι στο οποίο επέβαιναν ο Ορούκ και ο Ηλίας, δέχθηκε επίθεση από τους Ιωαννίτες Ιππότες, οι οποίοι τότε είχαν ως έδρα το νησί της Ρόδου. Ο Ηλίας σκοτώθηκε στην συμπλοκή και ο Ορούκ αιχμαλωτίστηκε από τους ιππότες και πέρασε δυο χρόνια ως σκλάβος στα πλοία των ιπποτών. Όταν κατόρθωσε, πιθανώς με την βοήθεια του Χιζίρ, να δραπετεύσει, τα δυο αδέρφια κατευθύνθηκαν στο νησί της Τζέρμπας, ανοιχτά της Τυνησίας. Το νησί αποτελούσε βάση πολλών κουρσάρων της μεσογείου, στους κύκλους των οποίων, τα δυο αδέρφια εισήχθησαν στην πειρατική ζωή. Οι δυο αδερφοί ξεκίνησαν να δραστηριοποιούνται στην έφοδο εναντίων χριστιανικών πλοίων στα παράλια της βόρειας Αφρικής. Σύντομα η ικανότητα τους για επιδρομές έγινε γνωστή στην οθωμανική διοίκηση.
Το 1516, οι δυο αδερφοί κατόρθωσαν να καταλάβουν το Αλγέρι, το οποίο εγκαθίδρυσαν ως βάση τους. Οι ισπανικές δυνάμεις δεν κατόρθωσαν να εκδιώξουν τις δυνάμεις των αδερφών από το Αλγέρι. Οι Οθωμανοί, θέλοντας να επεκτείνουν την δικιά τους επιρροή πρόσφεραν χρηματοδότηση στις πειρατικές επιχειρήσεις των αδερφών καθώς και πολιτική υποστήριξη, προκειμένου αυτοί να δρουν προς όφελος της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Οι αδερφοί παραχώρησαν το Αλγέρι στον σουλτάνο Σελίμ Α’, ο οποίος όρισε τον Ορούκ διοικητή του νησιού και εγκαθίδρυσε οθωμανική φρουρά στο νησί για την επιπλέον προστασία του.
Το καλοκαίρι του 1518, οι Ισπανοί διοργάνωσαν μια νέα εκστρατεία για την επανακατάκτηση του Αλγερίου. Ο Ορούκ σκοτώθηκε σε μάχη εναντίον των Ισπανών στο Τλεμτσέν. Οι Ισπανοί έκοψαν το κεφάλι του νεκρού Ορούκ και το πήραν στην Ισπανία προκειμένου να επιβεβαιώσουν το κατόρθωμά τους. Με τον θάνατο του μεγάλου του αδερφού, ο Χιζίρ κληρονόμησε τους τίτλους του καθώς και την διοίκηση του Αλγερίου υπό τον σουλτάνο. Τότε ήταν που άρχισαν να τον αποκαλούν με το χαρακτηριστικό όνομα, Μπαρμπαρόσα. Προκειμένου να εξασφαλίσει την κυριαρχία του στο Αλγέρι, ο Μπαρμπαρόσα συνήθιζε να φυγαδεύει μουσουλμάνους από την Ιβηρική χερσόνησο και να τους φέρνει στο Αλγέρι. Οι μουσουλμάνοι αυτοί, οι οποίοι είχαν βιώσει τρομερό διωγμό από τους Ισπανούς, ήταν πλέον πιστοί υπήκοοι του Μπαρμπαρόσα.
Τα επόμενα χρόνια ο Μπαρμπαρόσα θα πραγματοποιήσει νέες επιδρομές κατά των χριστιανικών δυνάμεων στην Νότια Γαλλία, την Δυτική Μεσόγειο και την Βόρεια Αφρική. Η σκληρότητα χαρακτήριζε την δράση του Μπαρμπαρόσα και των ανδρών του. Οι παραλιακές πόλεις που εφορμούσαν, καταστρέφονταν ολοσχερώς, με τον πληθυσμό τους είτε να σφαγιάζεται είτε να επιβιβάζεται στις γαλέρες του Μπαρμπαρόσα προκειμένου να οδηγηθεί σε μουσουλμανικά σκλαβοπάζαρα. Το 1522, ο στόλος του Μπαρμπαρόσα συμμετείχε στην πολιορκία της Ρόδου. Η πολιορκία ήταν επιτυχής, με τους Οθωμανούς να κατορθώνουν να διώξουν τους Ιωαννίτες Ιππότες από το νησί τις πρώτες μέρες του επομένου έτους. Ακολούθησαν επιθέσεις στην Σαρδηνία το 1525, στην Καλαβρία και την Μεσσήνη το 1526. Το 1531 ο Μπαρμπαρόσα σημείωσε νίκη εναντίον ενός γενουατικού στόλου 40 γαλερών.
Το 1532, ενώ ο σουλτάνος Σουλεϊμάν Α’, γνωστός ως Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής, εκστράτευε στην Αυστρία, γενοβέζικες δυνάμεις του Αντρέα Ντόρια, εκμεταλλευόμενες την απουσία του σουλτάνου, κατέλαβαν ορισμένες περιοχές στην Πελοπόννησο. Ο Σουλεϊμάν κάλεσε τον Μπαρμπαρόσα να αναλάβει μια εκστρατεία εναντίον των δυνάμεων του Ντόρια. Τα επόμενα χρόνια προχώρησε σε λεηλασίες στην ιταλική χερσόνησο.
Οι χριστιανικές δυνάμεις προχώρησαν σε συμμαχίες μεταξύ τους, προκειμένου να προστατευτούν από τις επιδρομές του Μπαρμπαρόσα. Ένας ισπανο-ιταλικός στόλος εισέβαλε στην Τύνιδα και στο Μπον το 1535, διώχνοντας τους Οθωμανούς. Ωστόσο δεν κατόρθωσαν να σκοτώσουν τον Οθωμανό κούρσαρο. Το 1537 ο Μπαρμπαρόσα συμμετείχε σε μια εκστρατεία στην Σικελία κατά των Αψβούργων. Αργότερα το ίδιο έτος, η αρμάδα του Μπαρμπαρόσα και του Λουτφί Πασά, εκδίωξε τους Βενετούς από τις κυκλαδίτικες και ιόνιες κτίσεις τους. Στην Κέρκυρα, οι δυνάμεις του Μπαρμπαρόσα κατέστρεψαν ολοκληρωτικά τις δομές του νησιού και υποδούλωσαν σχεδόν ολόκληρο τον πληθυσμό, πλην ενός μικρού τμήματος που είχε κατορθώσει να διαφύγει στο Παλαιό Φρούριο.
Η κατάσταση είχε γίνει εξαιρετικά ανησυχητική για τον χριστιανικό κόσμο. Τον χειμώνα του 1538, ο Πάπας Παύλος Γ’ δημιούργησε μια Ιερή Συμμαχία των χριστιανικών δυνάμεων της Ισπανίας, της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, της Βενετίας και των ιπποτών της Μάλτας. Η χριστιανική αρμάδα απέπλευσε προς τα οθωμανικά εδάφη. Οι δυο στόλοι συναντήθηκαν στην Πρέβεζα στις 28 Σεπτεμβρίου του 1538. Η ναυμαχία της Πρέβεζας υπήρξε μια από τις σημαντικότερες τον 16ο αιώνα. Οι Οθωμανοί σημείωσαν συντριπτική νίκη κατά των χριστιανικών δυνάμεων. Μετά την ναυμαχία, οι Οθωμανοί εδραίωσαν την κυριαρχία τους στο αιγαίο και στο ιόνιο πέλαγος και σύναψαν συνθήκη ειρήνης με την Βενετία τον Οκτώβριο του 1540. Υστέρα ο Μπαρμπαρόσα κατευθύνθηκε προς την πόλη του Γιβραλτάρ, την οποία λεηλάτησε.
Το ίδιο έτος, ο αυτοκράτορας Κάρολος Ε’ της Ισπανίας πρότεινε στον Οθωμανό κουρσάρο να ηγηθεί τις ισπανικές ναυτικές δυνάμεις με αντάλλαγμα σημαντικά προνομία. Όταν ο Μπαρμπαρόσα αρνήθηκε την πρόταση του χριστιανού ηγεμόνα, ο Κάρολος οργάνωσε προσωπικά, μια πολιορκία του Αλγερίου προκειμένου να απαλλαγεί από τους κουρσάρους. Στην εκστρατεία συμμετείχε και ο διάσημος Ισπανός εξερευνητής και στρατιωτικός, Ερνάν Κορτές, ο οποίος είχε ηγηθεί στην ισπανική κατάκτηση του Μεξικού. Οι δύσκολες καιρικές συνθήκες κατέστησαν μη εφικτή την πολιορκία. Οι Ισπανοί αναγκάστηκαν σύντομα να λύσουν την πολιορκία χάνοντας μεγάλο μέρος της δύναμής τους, από καταιγίδες.
Ο Μπαρμπαρόσα αποσύρθηκε από την ενεργό δράση το 1545. Στην θέση του ως διοικητής του Αλγερίου, άφησε τον γιο του, Χασάν Πασά. Ο Μπαρμπαρόσα έζησε τον τελευταίο χρόνο της ζωής του στην Κωνσταντινούπολη. Σ’ αυτό το διάστημα υπαγόρευσε τα απομνημονεύματα του, τα οποία διασώζονται μέχρι και σήμερα στην Κωνσταντινούπολη. Πέθανε το 1546, στην κατοικία του στις βορειοδυτικές ακτές του Βοσπόρου, σε ηλικία περίπου 65 ετών.
Η δράση του Μπαρμπαρόσα είχε ως αποτέλεσμα την οθωμανική κυριαρχία στην Μεσόγειο, μέχρι και δεκαετίες μετά τον θάνατό του. Κανένας άλλος Οθωμανός ναυτικός δεν σημείωσε την επιτυχία του Μπαρμπαρόσα. Ο στρατιωτικός ιστορικός Έντουαρντ Κέμπλε Τσάτερτον αναφέρει πως ο θάνατός του «ανακούφισε» την χριστιανική Ευρώπη. Εντός του μουσουλμανικού κόσμου και ιδιαίτερα στην Τουρκία, ο Μπαρμπαρόσα υμνείται ως ήρωας για τις στρατιωτικές του επιτυχίες μέχρι και σήμερα. Στον δυτικό κόσμο, αναγνωρίζεται για την σκληρότητα του και έχει έντονη παρουσία στην ποπ κουλτούρα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Η Μηχανή του Χρόνου – Η ιστορία της πειρατείας (Α’ μέρος): Από τον Οδυσσέα στον Μπαρμπαρόσα, YouTube.com, Διαθέσιμο εδώ
- From Pirate to Admiral: The Tale of Barbarossa, Britannica.com, Διαθέσιμο εδώ
- This 16th-century corsair was the most feared pirate of the Mediterranean, nationalgeographic.com, Διαθέσιμο εδώ
- Ottoman Folk Narrative as an under-exploited source for Historical Reconstruction, real.mtak.hu, Διαθέσιμο εδώ
