Της Αλεξίας Κυριαζοπούλου,
Η Εξέγερση των Καπνεργατών τον Μάιο του 1936 στη Θεσσαλονίκη είναι μια από τις πιο σημαντικές στιγμές στην ιστορία του εργατικού κινήματος στην Ελλάδα. Η εξέγερση αυτή, δεν ήταν απλώς μια αντίδραση των καπνεργατών στις δύσκολες συνθήκες εργασίας και τα χαμηλά μεροκάματα, αλλά είχε ευρύτερη σημασία, καθώς ανέδειξε την οργή των εργατών και των φτωχών στρωμάτων για τις συνθήκες ζωής τους, ενώ ήρθε σε μια εποχή που η πολιτική και κοινωνική κατάσταση στην Ελλάδα ήταν εξαιρετικά τεταμένη.
Για να κατανοήσουμε καλύτερα τα γεγονότα του Μαΐου, είναι σημαντικό να εξετάσουμε το ιστορικό πλαίσιο. Η δεκαετία του 1930 ήταν μια εποχή μεγάλης οικονομικής και πολιτικής αστάθειας για την Ελλάδα. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή το 1922, χιλιάδες πρόσφυγες κατέφυγαν στην Ελλάδα, πολλοί από τους οποίους αναζήτησαν εργασία στα καπνομάγαζα και στα εργοστάσια επεξεργασίας καπνού. Το καπνεμπόριο ήταν μία από τις πιο σημαντικές βιομηχανίες της χώρας και οι καπνεργάτες αποτελούσαν ένα σημαντικό τμήμα της εργατικής τάξης.
Ωστόσο, η παγκόσμια οικονομική κρίση του 1929 είχε πλήξει βαριά την Ελλάδα, οδηγώντας σε μείωση των εξαγωγών, αύξηση της ανεργίας και επιδείνωση των συνθηκών διαβίωσης των εργατών. Οι καπνεργάτες, που ήταν ήδη σε δυσμενή θέση λόγω των συνθηκών εργασίας, υπέφεραν ακόμη περισσότερο, καθώς τα μεροκάματα μειώθηκαν δραματικά, ενώ τα μέτρα λιτότητας που επιβλήθηκαν από την κυβέρνηση έκαναν την κατάσταση ακόμα πιο δύσκολη. Οι καπνεργάτες ήταν από τους πιο μαχητικούς εργαζόμενους της εποχής, οι συνθήκες εργασίας τους ήταν εξαιρετικά σκληρές, εργάζονταν πολλές ώρες σε ανθυγιεινά περιβάλλοντα, όπου η σκόνη του καπνού προξενούσε σοβαρά προβλήματα υγείας, ενώ τα μεροκάματά τους ήταν πενιχρά. Ταυτόχρονα, οι καπνεργάτες ήταν από τους πρώτους που οργανώθηκαν σε σωματεία και συμμετείχαν σε απεργίες, διεκδικώντας καλύτερες συνθήκες εργασίας και υψηλότερα μεροκάματα. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1920 και καθ’ όλη τη δεκαετία του 1930, το εργατικό κίνημα στην Ελλάδα είχε αρχίσει να οργανώνεται καλύτερα, με τη δημιουργία συνδικάτων και τη συμμετοχή των εργατών σε απεργίες. Η κυβέρνηση, όμως, συχνά απαντούσε με καταστολή, οι απεργίες και οι διαδηλώσεις καταστέλλονταν βίαια από την αστυνομία, ενώ οι συνδικαλιστές διώκονταν.
Τα γεγονότα του Μαΐου 1936, έλαβαν χώρα σε μια περίοδο πολιτικής αναταραχής. Ο Ιωάννης Μεταξάς, που είχε αναλάβει την πρωθυπουργία μόλις λίγους μήνες πριν, αντιμετώπιζε έντονες πιέσεις από το εργατικό κίνημα, αλλά και από τις πολιτικές διαμάχες μεταξύ των βενιζελικών και των βασιλικών. Ο Μεταξάς, όμως, αντί να υιοθετήσει μια πιο συναινετική στάση, αποφάσισε να προχωρήσει σε αυταρχικά μέτρα για να ελέγξει την κατάσταση. Στις αρχές του Μαΐου, ξέσπασαν απεργίες σε πολλές πόλεις της Βόρειας Ελλάδας, με κύριο επίκεντρο τη Θεσσαλονίκη, όπου η παρουσία των καπνεργατών ήταν ιδιαίτερα ισχυρή. Την Τετάρτη 29 Απριλίου 1936, δώδεκα χιλιάδες καπνεργάτες της Θεσσαλονίκης, εκ των οποίων περίπου το 70% γυναίκες, κατεβαίνουν σε απεργία. Ύστερα από απόφαση του συνδικαλιστικού τους φορέα, της Πανελλήνιας Καπνεργατικής Ομοσπονδίας (ΠΚΟ), τις επόμενες ημέρες στο πλευρό τους στάθηκαν σωματεία καπνεργατών από διάφορες πόλεις της Ελλάδας. Η άμεση αιτία της εξέγερσης του Μαΐου 1936, ήταν η απόφαση της κυβέρνησης να μειώσει τα μεροκάματα των καπνεργατών. Οι εργαζόμενοι, που ήδη υπέφεραν από την ανεργία και τη φτώχεια, αντέδρασαν έντονα Οι εργάτες ζητούσαν την κατάργηση των μειώσεων στα μεροκάματα, τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας και την προστασία των δικαιωμάτων τους. Η κυβέρνηση, αντί να προσπαθήσει να βρει μια λύση, έστειλε την αστυνομία για να εμποδίσει τις κινητοποιήσεις, με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν συγκρούσεις ανάμεσα στους απεργούς και τις δυνάμεις της αστυνομίας.
Η κορύφωση των γεγονότων ήρθε στις 9 Μαΐου 1936, όταν οι καπνεργάτες και άλλοι εργαζόμενοι βγήκαν στους δρόμους της Θεσσαλονίκης για να διαμαρτυρηθούν. Οι 25.000 απεργοί κινήθηκαν ειρηνικά προς το κέντρο της πόλης, φωνάζοντας συνθήματα κατά της κυβέρνησης και ζητώντας καλύτερες συνθήκες διαβίωσης. Η χωροφυλακή ωστόσο, έλαβε εντολή να διαλύσει τη διαδήλωση με κάθε τρόπο. Οι δυνάμεις καταστολής άνοιξαν πυρ κατά των διαδηλωτών, σκοτώνοντας 12 ανθρώπους και τραυματίζοντας πολλούς άλλους. Η σκληρότητα με την οποία αντέδρασε η κυβέρνηση, προκάλεσε οργή όχι μόνο στους εργάτες, αλλά και σε ευρύτερα τμήματα της κοινωνίας. Το αίμα που χύθηκε στη Θεσσαλονίκη, έκανε την πόλη επίκεντρο των λαϊκών αντιδράσεων και η «σφαγή» των διαδηλωτών προκάλεσε κύμα συμπαράστασης σε όλη τη χώρα. Εργάτες από άλλες πόλεις κήρυξαν απεργίες σε ένδειξη αλληλεγγύης προς τους καπνεργάτες της Θεσσαλονίκης, ενώ οι φοιτητές και οι αγρότες εξέφρασαν τη στήριξή τους στις κινητοποιήσεις. Η κατάσταση ξέφυγε από τον έλεγχο της κυβέρνησης, καθώς οι απεργίες και οι διαδηλώσεις επεκτάθηκαν και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας.
Λίγους μήνες μετά τα γεγονότα της Θεσσαλονίκης, ο Μεταξάς ανέλαβε δικτατορική εξουσία, εγκαθιδρύοντας το καθεστώς της 4ης Αυγούστου το 1936. Η δικτατορία του Μεταξά στόχευε στην κατάπνιξη του εργατικού κινήματος και στην επιβολή αυταρχικής τάξης, περιορίζοντας τις ελευθερίες και τα δικαιώματα των πολιτών. Η σφαγή των καπνεργατών αποτέλεσε ένα από τα πρώτα επεισόδια της πολιτικής αυτής. Αν και το καθεστώς του κατάφερε να καταστείλει το εργατικό κίνημα προσωρινά, η φλόγα της αντίστασης δεν έσβησε. Τα αιτήματα των καπνεργατών για καλύτερες συνθήκες εργασίας και αξιοπρεπή ζωή, παρέμειναν ζωντανά και αποτέλεσαν τη βάση για τις μετέπειτα διεκδικήσεις του εργατικού κινήματος στην Ελλάδα. Η Εξέγερση του Μαΐου 1936, απέδειξε ότι η φωνή των εργατών δεν μπορούσε να σιγήσει εύκολα, παρά τις προσπάθειες των κυβερνήσεων και των δυνάμεων καταστολής. Τα γεγονότα αυτά συνεχίζουν να μας υπενθυμίζουν τη σημασία της αλληλεγγύης, της ενότητας και του αγώνα για κοινωνική δικαιοσύνη. Τα αιτήματα των καπνεργατών για καλύτερες συνθήκες εργασίας και αξιοπρεπή ζωή παρέμειναν ζωντανά και αποτέλεσαν τη βάση για τις μετέπειτα διεκδικήσεις του εργατικού κινήματος στην Ελλάδα.
Η ελληνική κοινωνία συγκλονίστηκε από τις εικόνες των νεκρών διαδηλωτών, με την πιο συγκινητική να είναι αυτή της μάνας που θρηνεί πάνω από το νεκρό σώμα του γιου της. Αυτή η εικόνα αποτέλεσε έμπνευση για τον ποιητή Γιάννη Ρίτσο, ο οποίος έγραψε το εμβληματικό ποίημα «Επιτάφιος», που εκφράζει τον πόνο και την οργή του λαού για την αδικία. Το ποίημα αυτό, έμεινε στην ιστορία ως ένας ύμνος για την εργατική τάξη. Η Εξέγερση των Καπνεργατών του Μαΐου 1936 άφησε βαθιά σημάδια στην ελληνική κοινωνία και στη συλλογική μνήμη του εργατικού κινήματος. Η θυσία των καπνεργατών στη Θεσσαλονίκη αποτέλεσε σύμβολο της αντίστασης ενάντια στην κοινωνική αδικία και στην καταπίεση των εργαζομένων. Η μνήμη τους, συνεχίζει να αποτελεί έμπνευση για όσους αγωνίζονται για μια δικαιότερη κοινωνία, στην οποία οι φωνές των εργαζομένων ακούγονται και γίνονται σεβαστές. Η εξέγερση αυτή μας υπενθυμίζει ότι οι αγώνες για καλύτερες συνθήκες διαβίωσης και εργασίας είναι διαχρονικοί και αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της ανθρώπινης ιστορίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Εργατική Πρωτοπορία-Εργατικό Μέτωπο (2006), Μάης ’36, Η εξέγερση της Θεσσαλονίκης, εκδ. Εργατική Πύλη, Αθήνα
- Συλλογικό έργο (1977), Ο Ηρωικός Μάης Της Θεσσαλονίκης Του 36 – Χρονικό, (επμ. Σπύρος Κουζινόπουλος), εκδ. Σύγχρονη εποχή, Αθήνα
- Ιωάννης Μεταξάς, ioannismetaxas.gr, διαθέσιμο εδώ
- Το αιματοκύλισμα της 9ης Μάη 1936 στη Θεσσαλονίκη, imerodromos.gr, διαθέσιμο εδώ
