Του Γιάννη Μπότσα,
Εισαγωγή
Στο Α’ Μέρος της ανάλυσής μας εξετάσαμε την ιστορική πορεία της ελληνικής αγροτικής οικονομίας, από τα πρώτα χρόνια του νέου ελληνικού κράτους μέχρι τον 20ό αιώνα. Είδαμε πώς η αγροτική παραγωγή υπήρξε θεμέλιος λίθος για την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη της χώρας, αλλά και πώς διαρθρωτικά προβλήματα, όπως η άνιση κατανομή της γης, η έλλειψη επενδύσεων και η περιορισμένη τεχνολογική πρόοδος, διαμόρφωσαν την αργή εξέλιξή της.
Τώρα, στο Β’ μέρος, στρέφουμε το βλέμμα μας στο σήμερα και αναλύουμε την τρέχουσα κατάσταση της ελληνικής αγροτικής οικονομίας. Επικεντρωνόμαστε στις νέες προκλήσεις που αντιμετωπίζει ο κλάδος, τις ευκαιρίες που προσφέρουν οι σύγχρονες τεχνολογίες και οι αγροτικές πολιτικές, αλλά και τα εμπόδια που συνεχίζουν να παρεμποδίζουν την ανάπτυξή του. Μέσα από στατιστικά δεδομένα και οικονομικές αναλύσεις, θα επιχειρήσουμε να χαρτογραφήσουμε το μέλλον του ελληνικού πρωτογενή τομέα, εξετάζοντας τις στρατηγικές που απαιτούνται για έναν βιώσιμο και αποδοτικό αγροτικό τομέα στον 21ο αιώνα.
Αξία της παραγωγής
Η αξία της αγροτικής παραγωγής στην Ελλάδα ανήλθε περίπου στα € 12,9 δις το 2023, σημειώνοντας μείωση 3% σε σύγκριση με το 2022 (περίπου € 13,3 δις) σύμφωνα με στοιχεία από την έρευνα του διαΝΕΟσις. Ωστόσο, αν αφαιρέσουμε την επίδραση των τιμών, η πραγματική αξία της αγροτικής παραγωγής το 2023 παρουσιάζει σημαντική πτώση, μειωμένη κατά 16,1% σε σχέση με το προηγούμενο έτος. Στο παρακάτω γράφημα (με στοιχεία της Eurostat) μπορούμε να το δούμε και σχηματικά. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το περιεχόμενο της παραγωγής, με το ελαιόλαδο, τα φρούτα και τα λαχανικά να κυριαρχούν. Ξεκάθαρο είναι, επίσης, το διαχρονικό πρόβλημα της ελληνικής αγροτικής οικονομίας για μεγέθυνση.
Οι βιομηχανικές καλλιέργειες (ιδιαίτερα του καπνού) φαίνονται μειωμένες. Στο παρελθόν είχαν εξαγωγική ισχύ, ενώ τώρα εισάγονται μιας και εγκαταλείφθηκαν για άλλες που συχνά λαμβάνουν σεβαστή επιδότηση.
Παραγωγική κατεύθυνση
Η γεωργική κατεύθυνση της χώρας φαίνεται ακόμα πιο ξεκάθαρα παρακάτω. Σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα στοιχεία της ΕΛΣΑΤ (περίοδος 2009-2016) για την παραγωγική κατεύθυνση, το 2016 παρατηρείται ότι το 82,2% των εκμεταλλεύσεων είναι αμιγώς γεωργικές, το 15,4% μεικτές και το 2,4% αμιγώς κτηνοτροφικές. Αντίστοιχα, το 2013 το 81,1% των εκμεταλλεύσεων ήταν αμιγώς γεωργικές, το 16,3% μεικτές και το 2,6% αμιγώς κτηνοτροφικές, ενώ το 2009 το 79,5% των εκμεταλλεύσεων ανήκε στην κατηγορία των αμιγώς γεωργικών, το 18,3% ήταν μεικτές και το 2,2% αμιγώς κτηνοτροφικές.
Σε απόλυτους αριθμούς, το 2016 υπήρχαν 562.965 αμιγώς γεωργικές εκμεταλλεύσεις που κάλυπταν 20,973 χιλιάδες στρέμματα (χρησιμοποιούμενη Γεωργική Έκταση), 105.709 μεικτές με 9,886 χιλιάδες στρέμματα και 16.227 αμιγώς κτηνοτροφικές με 666 χιλιάδες στρέμματα. Το 2009 υπήρχαν 574.812 αμιγώς γεωργικές εκμεταλλεύσεις με 19,683 χιλιάδες στρέμματα, 131.988 μεικτές με 13,730 χιλιάδες στρέμματα και 16.207 αμιγώς κτηνοτροφικές με 1,366 χιλιάδες στρέμματα. Τα παραπάνω στοιχεία αποτυπώνουν μια τάση σταθερής υπεροχής των αμιγώς γεωργικών εκμεταλλεύσεων, αν και παρατηρείται μια μικρή μείωση των μεικτών και αμιγώς κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων. Το ενδιαφέρον εδώ είναι πως η μέση ιδιοκτησία είναι μικρότερη των 80 στρεμμάτων γης, με το 98% αυτών να είναι οικογενειακές.
Αγροτικός τομέας και απασχόληση
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η απασχόληση στον αγροτικό τομέα. Όπως βλέπουμε στο παρακάτω γράφημα, είναι πολύ υψηλότερη (ποσοστιαία) σε σχέση με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Δυστυχώς όμως, οι εργαζόμενοι είναι μεγαλύτερης ηλικίας, χρησιμοποιούν παραδοσιακές τεχνικές και έχουν χαμηλή απορρόφηση της τεχνολογίας στις καλλιέργειές τους. Όπως σημειώνει ο Δρ Θεοφάνης Γέμτος, καθηγητής Γεωπονίας, στο AGRO Future Summit, στα τριάντα χρόνια που πραγματοποιεί έρευνα για τον αγροτικό τομέα έχει δει ελάχιστα πράγματα να εφαρμόζονται και να χρησιμοποιούνται για τη βελτίωση της παραγωγής. Χωρίς την ένταξη νέων τεχνολογιών είναι δύσκολο να μειωθεί το κόστος παραγωγής, να γίνει η στροφή προς βιολογικές καλλιέργειες και προϊόντα υψηλής προστιθέμενης αξίας που θα διαφοροποιήσει τις εξαγωγές για να ανταποκριθούν στις σύγχρονες καταναλωτικές τάσεις. Ένα τέτοιο σύστημα θα ταίριαζε καλύτερα, μάλιστα, στον μικρό και κατακερματισμένο κλήρο.
Συνεταιρισμοί και εκπαίδευση
Σύμφωνα με το Εθνικό Μητρώο Αγροτικών Συνεταιρισμών του 2023, ενώ υπάρχουν 1.056 συνεταιριστικές οντότητες, περισσότερες από κάθε άλλο κράτος-μέλος της ΕΕ, η προστιθέμενη αξία που παράγουν είναι εξαιρετικά χαμηλή. Πολλοί συνεταιρισμοί βρίσκονται σε οικονομικό αδιέξοδο, με χρέη που ξεπερνούν τα € 2,5 δις. Παράλληλα, το ποσοστό των πλήρως καταρτισμένων αγροτών παραμένει το χαμηλότερο στην ΕΕ (μόλις 0,7%), γεγονός που αποδεικνύει τη χρόνια έλλειψη επένδυσης στην εκπαίδευση και ανάπτυξη του αγροτικού δυναμικού. Αυτή η πραγματικότητα, σε συνδυασμό με την απροθυμία των νέων να ασχοληθούν με τη γεωργία, λόγω της έλλειψης υποδομών στην ύπαιθρο, δημιουργεί σοβαρές αμφιβολίες για τη διαδοχή και τη βιωσιμότητα των αγροτικών εκμεταλλεύσεων.
Αντί Επιλόγου
Για πάνω από 30 χρόνια, οι ελληνικές αγροτικές κινητοποιήσεις περιστρέφονται γύρω από το ίδιο αίτημα: περισσότερη οικονομική στήριξη. Οι αγρότες ζητούν υψηλότερες τιμές, αυξημένες επιδοτήσεις, επιστροφές φόρων και διαγραφή χρεών, κάτι που ενδεχομένως υποδεικνύει ότι έχουν εθιστεί στο να βασίζονται σε κρατικές ενισχύσεις αντί να ανταγωνίζονται αποτελεσματικά στην αγορά. Ο αγροτικός τομέας αντιμετωπίζει χρόνια προβλήματα, όπως η απουσία αρδευτικών δικτύων, έλλειψη συνεργασίας μεταξύ παραγωγών, καθώς και περιορισμένη αξιοποίηση της τεχνολογίας. Παράλληλα, οι μικροί κλήροι και η γήρανση του αγροτικού πληθυσμού επιδεινώνουν την κατάσταση, ενώ οι συνεταιρισμοί συχνά αποτυγχάνουν να προσδώσουν προστιθέμενη αξία στα προϊόντα. Οι εισαγωγές και η «ελληνοποίηση» προϊόντων από τρίτες χώρες, καθώς και η εξαγωγή ελληνικών προϊόντων χύμα, υπονομεύουν την αγροτική οικονομία. Ενώ υπάρχουν φωτεινά παραδείγματα επιτυχημένων συνεταιρισμών, η συνολική εικόνα δείχνει ότι απαιτείται βαθιά μεταρρύθμιση τόσο στη νοοτροπία των παραγωγών όσο και στη διαχείριση των αγροτικών υποθέσεων από το κράτος.
Απαραίτητες κρίνονται πολιτικές που θα προωθήσουν την ανάπτυξη σοβαρού και αξιόπιστου σιδηρόδρομου στα ευρωπαϊκά πρότυπα, που θα βοηθήσει στην καλύτερη λειτουργία του συστήματος logistics. Ακόμα η δημιουργία ταμιευτήρων μπορούν να δώσουν λύσεις στα ζητήματα τις ανυδρίας ορισμένων περιοχών (ιδιαίτερα στη νότια και δυτική Ελλάδα) και τέλος δεν πρέπει να λείψει η εκπαίδευση και κατάρτιση των αγροτών, προκειμένου να υιοθετηθούν νέες τεχνολογίες. Για να επιτευχθούν τα παραπάνω βέβαια, απαιτείται η σωστή απορρόφηση κοινοτικών προγραμμάτων (τύπου ΕΣΠΑ), αλλά και η ανάλογη πολιτική βούληση, αποδεσμευμένη από τα μικροπολιτικά και εκλογικά συμφέροντα, με στόχο τη μακροπρόθεσμη ανάπτυξη του τομέα, αλλά και ευρύτερα της ελληνικής οικονομίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Ελληνική Στατιστική Αρχή, Διαθέσιμο εδώ
- διαΝΕΟσις, Διαθέσιμο εδώ
- 1st Agrofuture Summit, Διαθέσιμο εδώ
