Του Κωνσταντίνου Γκότση,
Ένας χρόνος και δύο ημέρες έχουν περάσει περίπου από την τρομοκρατική επίθεση που εξαπέλυσε η παλαιστινιακή οργάνωση Χαμάς στο Ισραήλ, κλονίζοντας το αίσθημα ασφάλειας των Ισραηλινών και δίνοντας την αφορμή για νέα ανάφλεξη στη Μέση Ανατολή, η οποία από τοπικές διαστάσεις λαμβάνει όλο και πιο έντονα περιφερειακές, με επίκεντρο το μέτωπο Ισραήλ – Ιράν.
Η κατάσταση αυτήν έχει επαναφέρει στο επίκεντρο την αγορά πετρελαίου, με τους αναλυτές και το επενδυτικό κοινό να διαμορφώνουν διάφορα σενάρια για τη διακύμανση των τιμών, με σκοπό να διακρίνουν το πιθανότερο εξ αυτών. Ήδη, από το τέλος της προηγούμενης χρονιάς (2023), τα βασικά σενάρια για την κατάσταση στη Μέση Ανατολή που θα επηρέαζαν σε διαφορετικό βαθμό την αγορά πετρελαίου ήταν τρία: (1) ο πόλεμος να διατηρήσει τοπικό χαρακτήρα μεταξύ του Ισραήλ και της Χαμάς στη Λωρίδα της Γάζας, (2) να εξελιχθεί σε πόλεμο δι’ αντιπροσώπων μεταξύ Ισραήλ κι Ιράν (όπως συμβαίνει τους τελευταίους μήνες, βλέπε επιθέσεις Χούθι και Χεζμπολάχ) και (3) να οδηγηθεί σε κατά μέτωπο σύγκρουση το Ιράν με το Ισραήλ, γεγονός που επικρατεί όλο και περισσότερο μετά την τελευταία επίθεση με 200 βαλλιστικούς πυραύλους που πραγματοποίησε το Ιράν προς το Ισραήλ.
Όλο αυτόν τον χρόνο, παρά την αβεβαιότητα που προκαλούσε η κατάσταση στη Μέση Ανατολή, οι τιμές του πετρελαίου δεν σημείωσαν υπερβολικές αυξήσεις, ενώ όσο πέρναγαν οι μήνες και δεν φαινόταν η σύγκρουση να λαμβάνει ευρύτερες διαστάσεις, οι τιμές υποχωρούσαν. Μέχρι και τις αρχές τους Σεπτεμβρίου, οι τιμές του «μαύρου χρυσού» διέγραφαν συνεχώς πτωτική πορεία, φτάνοντας μάλιστα στα χαμηλότερα επίπεδα από τις αρχές του 2024 (πέριξ των $ 70 το βαρέλι) και εξαλείφοντας τα όποια κέρδη. Οι παράγοντες που συντέλεσαν στις πτωτικές πιέσεις στην αγορά πετρελαίου, μέχρι πρότινος, ήταν η αδύναμη οικονομική ανάπτυξη της Κίνας, ειδικά σε ενεργοβόρους βιομηχανικούς της κλάδους, σε βαθμό μεγαλύτερο του προβλεπόμενου. Παράλληλα, πολλά μέλη του ΟΠΕΚ+, συνεχίζουν την υπερπροσφορά πετρελαίου, καθώς οι μέχρι τώρα μειώσεις της παραγωγής έχουν περιορίσει σημαντικά τα κέρδη κάποιον μελών του καρτέλ. Δηλαδή, η ζήτηση διατηρείται σε αδύναμα επίπεδα, κυρίως λόγω της Κίνας, παρά την αύξησή της διεθνώς κατά το β’ εξάμηνο (όπως εκτιμάται από τον Διεθνή Οργανισμό Ενέργειας, θα καταγραφεί αύξηση της παγκόσμια ζήτησης κατά 1,5 εκατ. βαρέλια ημερησίως σε σχέση με το α’ εξάμηνο), ενώ η προσφορά, πάντα και με τη βοήθεια των ΗΠΑ, παραμένει σε μεγάλα επίπεδα, παρά τις σταδιακές μειώσεις που έχει πραγματοποιήσει ο ΟΠΕΚ+.
Τα δεδομένα την τρέχουσα περίοδο φαίνεται να έχουν αλλάξει σημαντικά έπειτα από την τελευταία πυραυλική επίθεση του Ιράν στο Ισραήλ. Τώρα, ο κόσμος περιμένει με αγωνία την απάντηση του Ισραήλ. Οι αγορές πετρελαίου είναι νευρικές. Την περασμένη εβδομάδα, οι τιμές του αργού αυξήθηκαν κατά 10%, στα $ 78 το βαρέλι, το μεγαλύτερο εβδομαδιαίο κέρδος τα τελευταία περίπου δύο χρόνια. Η συνέχεια της ανόδου θα εξαρτηθεί από την κλιμάκωση της κατάστασης, καθώς το Ιράν μπορεί να χτυπήσει με δύο βασικούς τρόπους τις τιμές του πετρελαίου μέσω της μείωσης της προσφοράς του. Πρώτον, μπορεί να μειώσει την παραγωγή του (αποτελεί τον 7ο μεγαλύτερο πετρελαιοπαραγωγό στον κόσμο) και δεύτερον, να κλείσει τα Στενά του Ορμούζ, από όπου περνάει ένα τεράστιο ποσοστό πετρελαίου που διακινείται στον κόσμο μέσω εμπορικών πλοίων.
Συνεπώς, λοιπόν, εάν το Ισραήλ χτυπούσε μόνο στρατιωτικούς στόχους, όπως τοποθεσίες εκτόξευσης πυραύλων —και το Ιράν ανταποκρινόταν μέτρια, σε μια προσπάθεια εκτόνωσης της κατάστασης— τότε μέρος της γεωπολιτικής πριμοδότησης που ενίσχυε τις τιμές του πετρελαίου θα εξαλειφόταν. Αλλά το Ισραήλ θα μπορούσε να επιλέξει να κλιμακωθεί η κατάσταση, βομβαρδίζοντας τις μη στρατιωτικές υποδομές του Ιράν, τις εγκαταστάσεις πετρελαίου και φυσικού αερίου ή τις τοποθεσίες ανάπτυξης πυρηνικών. Όποια επιλογή κι αν πάρει το Ισραήλ, το Ιράν μπορεί να αισθανθεί αναγκασμένο σε μια ισχυρή απάντηση.
Εάν το Ισραήλ επιτεθεί στις πετρελαϊκές εγκαταστάσεις του Ιράν, μπορεί να στοχεύσει περιουσιακά στοιχεία που μετατρέπουν το αργό πετρέλαιο του Ιράν σε προϊόντα πετρελαίου. Μια πιθανή επιλογή είναι το παλιό διυλιστήριο του Αμπαντάν, το οποίο παρέχει στην εγχώρια αγορά το 13% της προσφοράς βενζίνης. Το Ιράν θα μπορούσε να αντισταθμίσει ορισμένες από τις ελλείψεις καυσίμων, μεταφέροντας περισσότερα βαρέλια από το Ιρακινό Κουρδιστάν. Τέτοια χτυπήματα μπορεί ακόμη και να ενισχύσουν την παγκόσμια προσφορά αργού, καθώς θα μπορούσαν να απελευθερώσουν περισσότερο από το μη διυλισμένο πετρέλαιο του Ιράν για εξαγωγή.
Εάν το Ισραήλ ήθελε να επιφέρει ένα σοβαρό πλήγμα στις εξαγωγές ενέργειας του Ιράν, θα μπορούσε να καταφύγει στους τερματικούς σταθμούς πετρελαίου στο νησί Χαρκ, στον Περσικό Κόλπο —από όπου αποστέλλονται τα εννέα δέκατα όλων των βαρελιών ιρανικού αργού— ή ακόμα και τα ίδια τα κοιτάσματα πετρελαίου. Αυτό θα είχε διπλωματικό κόστος. Η Κυβέρνηση Biden θα ενοχληθεί από τον κίνδυνο να αυξηθούν οι τιμές της βενζίνης λιγότερο από ένα μήνα πριν από τις Προεδρικές Εκλογές των ΗΠΑ. Η Κίνα, ο προορισμός για όλες σχεδόν τις εξαγωγές πετρελαίου του Ιράν, θα ήταν επίσης διασταυρούμενη. Αυτό έχει σημασία: η Κίνα διαχειρίζεται το λιμάνι στη Χάιφα, το μεγαλύτερο του Ισραήλ, κι είναι μεγάλος επενδυτής στον τεχνολογικό τομέα της χώρας. Το Ισραήλ μπορεί ακόμα να θεωρήσει ότι το κόστος αξίζει να επωμιστεί και να επιλέξει να χτυπήσει τους τερματικούς σταθμούς. Ένα επιτυχημένο χτύπημα θα αφαιρούσε αμέσως μια μεγάλη δεξαμενή πετρελαίου από τις διεθνείς αγορές: τον περασμένο μήνα το Ιράν εξήγαγε ρεκόρ δύο εκατομμυρίων βαρελιών την ημέρα (bpd), που ισοδυναμεί με σχεδόν το 2% της παγκόσμιας προσφοράς.
Ακόμη και τότε, οι παγκόσμιες επιπτώσεις πιθανότατα θα περιοριστούν. Σε αντίθεση με την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, η προσφορά σήμερα είναι άφθονη κι η ζήτηση υποτονική. Μετά από μια σειρά περικοπών παραγωγής, ο ΟΠΕΚ+ έχει περισσότερα από πέντε εκατομμύρια bpd σε πλεονάζουσα δυναμικότητα —περισσότερο από αρκετό για να αναπληρώσουν την απώλεια ιρανικού αργού. Μόνο η Σαουδική Αραβία και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα έχουν αποθεματικά περισσότερα από τέσσερα εκατομμύρια bpd.
Τα μέλη του ΟΠΕΚ+, ενοχλημένα που είδαν το μερίδιο αγοράς τους να μειώνεται τους τελευταίους μήνες, περίμεναν μια τέτοια ευκαιρία για να χαλαρώσουν τις περικοπές τους. Την περασμένη εβδομάδα επιβεβαίωσαν τα σχέδια για αύξηση της παραγωγής κατά 180.000 bpd κάθε μήνα για ένα χρόνο, ξεκινώντας από τον Δεκέμβριο. Η πειθαρχία ξεφτίζει στο καρτέλ —το Ιράκ και το Καζακστάν έχουν υπερβεί τα όρια εφοδιασμού τους εδώ και μήνες— κάτι που θα μπορούσε να ωθήσει άλλα μέλη, ιδίως τη Σαουδική Αραβία, να αποκαταστήσουν την περιορισμένη παραγωγή τους ακόμη πιο γρήγορα. Οι Σαουδάραβες φαίνονται τόσο αποφασισμένοι να μην παραχωρήσουν περαιτέρω έδαφος που φέρεται να έχουν ρίξει τον στόχο τους να επιστρέψουν το πετρέλαιο στα $ 100 το βαρέλι, το επίπεδο που απαιτείται για να ισορροπήσουν τα βιβλία του βασιλείου καθώς ξεκινά μια σειρά από μεγάλα έργα.
Η παραγωγή αυξάνεται στην Αμερική, τον Καναδά, τη Γουιάνα, τη Βραζιλία κι αλλού. Ο Διεθνής Οργανισμός Ενέργειας αναμένει ότι η παραγωγή εκτός ΟΠΕΚ+ θα αυξηθεί κατά 1,5 εκατ. bpd το επόμενο έτος, που θα υπερκαλύψει την παγκόσμια ζήτηση. Κι η ζήτηση επιβραδύνεται λόγω της χλιαρής οικονομικής ανάπτυξης στην Αμερική, την Κίνα και την Ευρώπη και τον αγώνα για την απόσυρση των βενζινοκίνητων αυτοκινήτων για ηλεκτρικά, ιδιαίτερα στην Κίνα.
Τα πράγματα θα μπορούσαν να γίνουν πολύ πιο άγρια, εάν το Ιράν επιτεθεί σε άλλες χώρες του Κόλπου που θεωρεί ότι υποστηρίζουν το Ισραήλ. Τα τελευταία χρόνια οι σχέσεις μεταξύ του Ιράν και των γειτόνων του έχουν σταθεροποιηθεί: η χώρα αποκατέστησε επίσημα τη διπλωματική επαφή με τη Σαουδική Αραβία το 2023. Ωστόσο, με λίγες διαθέσιμες επιλογές, το Ιράν μπορεί να επιδιώξει να στοχεύσει τα κοιτάσματα πετρελαίου των γειτόνων του —ξεκινώντας ίσως από μικρότερα κράτη του Κόλπου όπως το Μπαχρέιν ή το Κουβέιτ.
Το άλλο εργαλείο που θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει το Ιράν για να δημιουργήσει παγκόσμιο χάος θα ήταν να κλείσει τα Στενά του Ορμούζ, μέσω του οποίου πρέπει να περάσει το 30% του παγκόσμιου θαλάσσιου αργού και το 20% του υγρού φυσικού αερίου του. Αυτό θα ισοδυναμούσε με οικονομική αυτοκτονία, καθώς θα άφηνε το Ιράν ανίκανο όχι μόνο να αποστείλει πετρέλαιο κι άλλες εξαγωγές αλλά και να μεταφέρει πλοία σε πολλές εισαγωγές. Και θα ενοχλούσε πολύ την Κίνα, η οποία προμηθεύεται περίπου το ήμισυ του αργού της από χώρες του Κόλπου. Ωστόσο, δεν είναι εντελώς αδιανόητο ότι το Ιράν καταφεύγει σε αυτό, ειδικά εάν οι απεργίες ή οι πρόσθετες κυρώσεις στις εξαγωγές πετρελαίου του σημαίνουν ότι μπορεί να στείλει λιγότερο αργό από πριν.
Είναι δύσκολο να προβλέψει κανείς πως θα αντιδρούσε η αγορά σε τέτοια σενάρια, μόνο και μόνο επειδή οι ενέργειες του Ιράν θα προκαλούσαν περαιτέρω αντιδράσεις από το Ισραήλ, την Αμερική κι άλλους. Η Αμερική κι η Κίνα, για παράδειγμα, πιθανότατα θα έστελναν τα ναυτικά τους για να ανοίξουν ξανά τα Στενά του Ορμούζ. Ωστόσο, αν υποθέσουμε ότι οι διαταραχές είναι αρκετά μεγάλες, ώστε να προκαλέσουν ελλείψεις αργού που διαρκούν για λίγο, τότε οι τιμές του πετρελαίου πιθανότατα θα ανέβαιναν στο σημείο που περιόρισαν τη ζήτηση για πετρέλαιο και μετά θα άρχιζαν να πέφτουν. Οι αναλυτές πιστεύουν ότι μια τέτοια πτώση της ζήτησης θα συμβεί όταν το αργό φθάσει τα $ 130 το βαρέλι, περίπου στο επίπεδο που κορυφώθηκε το 2022.
