Του Κωνσταντίνου Μπαρτζώκα,
Στο προηγούμενο άρθρο μιλήσαμε για το πόσο σημαντική είναι η οικογένεια για εμάς και το «καταφύγιο» που μπορεί να αποτελέσει. Τώρα, θα μιλήσουμε για τα τραύματα που μπορεί να μας προκαλέσει. Δυστυχώς, πολλά άτομα, στην Ελλάδα και στον κόσμο, δεν μεγαλώνουν σε υγιή οικογενειακά περιβάλλοντα και οι άνθρωποι που πρέπει κανονικά να τους προστατεύουν, καταλήγουν να είναι εκείνοι που προκαλούν προβλήματα στα παιδιά τους.
Πολύ συχνά, ακούμε για περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας στις ειδήσεις. Γονείς (πατεράδες συνήθως), οι οποίοι χτυπούν τα παιδιά τους ή τις συζύγους τους. Τα παιδιά είναι τα πιο ευάλωτα, και, πέρα από τα σωματικά τραύματα που μπορεί να φέρουν, το ψυχολογικό κόστος διαρκεί, ίσως και για πάντα. Δεν υπάρχει μεγαλύτερο χτύπημα από το να τρέμεις τον χώρο, τον οποίο ονομάζεις σπίτι σου, μέχρι να ενηλικιωθείς. Και κάτι τέτοιο δημιουργεί προβλήματα στις υπόλοιπες σχέσεις με τους ανθρώπους, αν δεν υπάρξει ψυχοθεραπεία.
Και πέρα από τη σωματική βία, υπάρχει και η σεξουαλική βία. Σε αυτή την περίπτωση, όταν δεν είναι οι γονείς οι θύτες αλλά κάποιο άλλο συγγενικό πρόσωπο, διαταράσσεται εξίσου βαθιά η εμπιστοσύνη προς την οικογένεια. Παιδιά, τα οποία δεν το αποκαλύπτουν στους γονείς ή σε κάποιον άλλον, από φόβο, και κουβαλάνε μέσα τους αυτό το μυστικό, τις ενοχές, τα οποία σαπίζουν μέσα τους και αδυνατούν να σχηματίσουν υγιείς ερωτικές σχέσεις με άλλους ανθρώπους.
Η παραμέληση αποτελεί έναν εξίσου σημαντικό παράγοντα που επηρεάζει την ψυχολογία των παιδιών. Γονείς, οι οποίοι δεν θέτουν όρια στα παιδιά τους, ή που είναι απόντες από κάθε σημαντική στιγμή, αφήνουν ένα ψυχολογικό κενό. Παιδιά που μεγαλώνουν στη φτώχεια, που αναγκάζονται να παραμελήσουν το σχολείο για να τα βγάλουν πέρα. Παιδιά αλκοολικών ή εξαρτημένων από ουσίες γονέων, γονέων που τσακώνονται διαρκώς και δεν μπορούν να τα βρουν μεταξύ τους, αναγκάζονται να βιώνουν μια δυσάρεστη παιδική ηλικία και εκτίθενται σε πολύ κακά παραδείγματα, τα οποία πρέπει συνειδητά να αποφύγουν όταν μεγαλώσουν. Αυτές είναι μερικές από τις πιο ακραίες (αν και εξαιρετικά συνήθεις) μορφές κακοποίησης που επηρεάζουν τον άνθρωπο για πολλά χρόνια, αν συνειδητά δεν επιδιώξει να τα λύσει. Είναι περιπτώσεις που χρειάζονται ιδιαίτερους χειρισμούς από ειδικούς.
Υπάρχουν, όμως, και τα λιγότερο εμφανή τραύματα, τα οποία έχουμε όλοι μας, και αυτοί που δεν κακοποιήθηκαν. Η αυτοεκτίμησή μας, ο τρόπος που επικοινωνούμε με τους άλλους. Και μπορεί να είναι φαινομενικά απλά πράγματα που μας είπαν όταν ήμασταν παιδιά. Για παράδειγμα, αν κάποιος συμμαθητής μας μας κορόιδεψε για τα ρούχα που φορούσαμε ή για το κούρεμά μας και ο γονιός μας μάς είπε ότι πρέπει να βγαίνουμε έξω πιο περιποιημένοι και όχι ατημέλητοι. Όταν παίρνουν το μέρος των άλλων αντί να υποστηρίξουν εμάς, ενθαρρύνοντάς μας να είμαστε ο εαυτός μας. Ή αν η γιαγιά μας ρωτάει αν υπάρχουν πιο ψηλά ή πιο όμορφα παιδιά από μας στην τάξη. Όταν η μαμά μας λέει (ακόμα και χαριτολογώντας) ότι «πώς θα ήταν η ζωή της χωρίς παιδιά» ή «τι ήθελε και μας έκανε» ή ότι «χαραμίζει τα νιάτα μας για να μας μεγαλώσει» (έχω ακούσει επανειλημμένα από γνωστή των δικών μου να λέει στο παιδί της ότι μετανιώνει που το γέννησε). Όταν ακυρώνουν τα συναισθήματά μας, λέγοντας ότι αυτό που περνάμε τώρα δεν είναι τίποτα μπροστά στα προβλήματα που θα έχουμε όταν μεγαλώσουμε.
Θα φέρω μερικά ακόμη παραδείγματα. Όταν νιώθουμε ότι οι γονείς μας είναι απογοητευμένοι με μας και ότι πρέπει να κάνουμε περισσότερα για να τους κάνουμε περήφανους (πάλι συνήθως σε σύγκριση με άλλους —που πήραν καλύτερους βαθμούς ή τα πήγαν καλύτερα σε έναν διαγωνισμό. Και όταν μας λένε ότι ο καθένας θα μπορούσε να καταφέρει κάτι που κάναμε και ότι δεν είναι κάτι φοβερό. Όταν μας λένε ότι πρέπει να λέμε «ναι» σε ό,τι μας ζητάνε, να είμαστε καλά παιδιά και να τους έχουμε όλους ευχαριστημένους, ακόμα κι ας είναι εις βάρος μας αυτό (να είμαστε δηλαδή people pleasers). Όταν αποδοκιμάζουν τα ενδιαφέροντά μας ή τα χόμπι που θα θέλαμε να επιδιώξουμε επαγγελματικά (πχ, μουσική, ζωγραφική, υποκριτική), αλλά μας αποθαρρύνουν γιατί «δεν θα επιβιώσουμε κάνοντάς τα». Ή από οποιαδήποτε πίεση για επιλογές (επαγγελματικές ή μη) που μας αφήνουν απωθημένα.
Οι γονείς, δυστυχώς, μεγαλώνουν τα παιδιά στο πλαίσιο της πατριαρχίας και είναι αυτοί που διαμορφώνουν τον τρόπο που θεωρούν (βάσει και του κοινωνικού πλαισίου), ότι πρέπει να αντιμετωπίζουμε το φύλο μας και τον τρόπο που πρέπει να συμπεριφερόμαστε ως προς αυτό. Τα κορίτσια, ιδιαίτερα, δέχονται πολύ μεγάλη πίεση ως προς το τι θεωρείται σωστή συμπεριφορά. Τι πρέπει να λένε και πώς να «απαντάνε», ώστε να μην παρουσιάζονται «προσβλητικές» στους ανθρώπους. Τι πρέπει να φοράνε, ώστε να μην προκαλούν και να προσέχουν. Οι γονείς ενσταλάζουν συναισθήματα ντροπής στα παιδιά ως προς τη σεξουαλικότητά τους, με τον τρόπο που επικοινωνούν για αυτή. Και προκαλούν πολλά προβλήματα, γιατί οδηγούν τα παιδιά τους, συνειδητά ή όχι, να έχουν ενοχική σχέση με τον εαυτό τους. Ενώ αυτό που θα έπρεπε να κάνουν είναι να μεγαλώνουν δυναμικές, ανεξάρτητες γυναίκες.
Και τα αγόρια είναι θύματα της πατριαρχίας, όταν αποθαρρύνονται να είναι ανοικτοί με τα συναισθήματά τους (πχ «τα αγόρια δεν κλαίνε») ή όταν οι γονείς (και η κοινωνία) δημιουργεί ένα καταπιεστικό, έως και αποπνικτικό κλίμα σχετικά με το τι σημαίνει να είσαι άντρας (από οικονομικής πλευράς, επαγγελματικής επιτυχίας, κοινωνικού στάτους, συμπεριφοράς). Ενώ αυτό που πρέπει να κάνουν είναι να τονίζουν ότι η αρρενωπότητα (όπως και η θηλυκότητα) έχει αμέτρητες εκφάνσεις και ότι ο καθένας μπορεί να είναι άντρας ή γυναίκα με τον δικό του μοναδικό τρόπο. Η καταπίεση της μοναδικότητας είναι σοβαρό θέμα και δημιουργεί μακροπρόθεσμα τραύματα. Κάνει επίσης, κυρίως τα αγόρια, ευάλωτα σε ακραίες πολιτικές ιδεολογίες, ρατσιστικές, μισογυνιστικές κτλ.
Από τους γονείς μας, μαθαίνουμε να επικοινωνούμε με τους άλλους ανθρώπους και τους μιμούμαστε. Και οι γονείς μας δεν είναι πάντα καλοί στην επικοινωνία με τους άλλους. Έτσι κι εμείς αναπτύσσουμε μια δυσκολία με τους άλλους, μια ντροπή πολλές φορές, ανασφάλεια, ακόμη και ανικανότητα να υπερασπιστούμε τον εαυτό μας όταν επικοινωνούμε, το οποίο μπορεί να μας απομακρύνει από τους άλλους. Πολλοί γονείς, επίσης, δεν επικοινωνούν πάντα ανοιχτά με τα παιδιά τους. Παρουσιάζουν τους εαυτούς τους ως τέλειους, χωρίς να μοιράζονται τα προβλήματα και τις ανησυχίες τους, ώστε να βοηθήσουν τα παιδιά τους να τους εμπιστευτούν και να τους ανοιχτούν για τα προβλήματά τους. Δεν κλαίνε, δεν λένε «σ’ αγαπώ» όσο συχνά θα έπρεπε. Οι γονείς είναι αυτοί που πρέπει να ανοίξουν τον δρόμο για ανοιχτή επικοινωνία με τα παιδιά τους. Η πραγματική εμπιστοσύνη γονέων-παιδιών είναι το σημαντικότερο πράγμα που μπορούν να επιτύχουν και είναι αυτό που χρειάζονται περισσότερο από οτιδήποτε άλλο τα παιδιά τους.
Αυτά είναι μερικά από τα παραδείγματα που δημιουργούν ψυχολογικά τραύματα στα παιδιά. Και είναι φυσιολογικό, δεν υπάρχει κάποια εκπαίδευση ή κάποιο τεστ που να πιστοποιεί ότι κάποιος είναι κατάλληλος για να γίνει γονιός. Και είναι επίσης φυσιολογικό, μιας και κανένας γονιός δεν είναι τέλειος και δεν χρειαζόμαστε γονείς που είναι τέλειοι. Το να κάνουν το καλύτερο που μπορούν είναι αρκετό. Μετά τα δεκαοκτώ, αυτό που μπορούμε να κάνουμε είναι να προσπαθήσουμε να επουλώσουμε τα τραύματά μας, διαβάζοντας, αλλά κυρίως μέσω της ψυχοθεραπείας. Έτσι, εξελισσόμαστε ως άνθρωποι, βελτιώνουμε τη ζωή μας και συμφιλιωνόμαστε με το παρελθόν μας, τους «δαίμονές» μας και προχωράμε μπροστά.
