Του Χρήστου Ζησιάδη,
Το 1525 γεννιέται ένας από τους σημαντικότερος συνθέτες του αναγεννησιακού πολυφωνικού άσματος, ο Τζοβάνι Πιερλουίτζι ντα Παλεστρίνα (1525-1594), στην πόλη Παλεστρίνα. Ο Τζοβάνι, ήδη από την ηλικία των 12 ετών, θα ξεχωρίσει για τις τραγουδιστικές του ικανότητες και θα μεταφερθεί στη Ρώμη, προκειμένου να γίνει μέλος της χορωδίας στη βασιλική της Σάντα Μαρία Ματζόρε. Εκεί, θα μελετήσει μουσική για δύο χρόνια και στη συνέχεια, το 1544, θα επιστρέψει στη γενέτειρα του και θα εργαστεί ως οργανίστας, τραγουδιστής, δάσκαλος και μαέστρος στην εκκλησία του Αγίου Αγαπητού.
Αυτή την περίοδο θα παντρευτεί τη Λουκρέτσια Γκόρι με την οποία θα αποκτήσει τρεις γιους. Σύντομα όμως, το χάρισμα του στη μουσική θα τραβήξει την προσοχή του τότε επισκόπου της περιοχής Τζοβάνι Μαρία Τσόκι ντελ Μόντε, όπου στη συνέχεια θα γίνει Πάπας με το όνομα Ιούλιος Γ΄. Χάρη σε αυτήν τη γνωριμία του θα καταφέρει να επιστρέψει στη Ρώμη το 1551 και να συνεχίσει την ασχολία του με το τραγούδι, αλλά και τη σύνθεση, αρχικά στην Καπέλα Τζούλια και στη συνέχεια στην Καπέλα Σιστίνα.
Το 1554 θα δημοσιεύσει το πρώτο του βιβλίο με λειτουργίες αφιερωμένο στον Πάπα Ιούλιο Γ΄ και το 1555 θα διοριστεί τραγουδιστής στη Χορωδία του Ποντιφικάτου και συνθέτης στο παπικό παρεκκλήσιο. Την ίδια χρονιά θα δημοσιεύει και το δεύτερο βιβλίο του με μαδριγάλια, τα οποία δεν ήταν αρεστά στις συντηρητικότερες μερίδες του κλήρου λόγω της πιο ελεύθερης θεματολογίας τους. Εκείνη την περίοδο γίνεται Πάπας ο Παύλος Δ’, ο οποίος είχε αυστηρότερες απόψεις ως προς τα εκκλησιαστικά ζητήματα και απαγόρευσε τη συμμετοχή των νυμφευμένων ανδρών στη χορωδία του Βατικανού. Έτσι, ο Παλεστρίνα αναγκάζεται να εγκαταλείψει τη χορωδία και να εργαστεί ως μαέστρος στη χορωδία του Αγίου Ιωάννη του Λατερανού για πέντε χρόνια. Η κατάσταση στην εκκλησία αυτή δεν ήταν καλή, καθώς τα χρήματα που αφιερώνονταν στη χορωδία ήταν ελάχιστα, πράγμα που ανάγκασε τον Παλεστρίνα να αποχωρήσει και να επιστρέψει στη Σάντα Μαρία Ματζόρε.
Θα συνεχίσει να εργάζεται για αρκετά χρόνια ακόμα στη βασιλική, μέχρι που το 1571 θα επιστρέψει στο Βατικανό ως αρχιμουσικός, θέση την οποία θα κρατήσει μέχρι και τον θάνατο του, το 1594. Στα τέλη του 1570 θα χάσει τη γυναίκα του και τους δύο του γιους εξαιτίας επιδημίας που παρουσιάστηκε στη Ρώμη. Το 1581 θα παντρευτεί τη χήρα ενός πλούσιου εμπόρου και θα αναγκαστεί να αφιερώσει αρκετό από τον χρόνο του στη διοίκηση των επιχειρήσεών της, ενώ ταυτόχρονα θα δέχεται παραγγελίες έργων για αρκετές εκκλησίες. Αυτή την περίοδο θα θέσει και τις βάσεις της ασματικής πολυφωνίας και θα καθιερώσει αυτό που θα ονομάσουν πολύ αργότερα οι μουσικολόγοι ως Σχολή της Ρώμης.
Η σχολή της Ρώμης
Ως σχολή της Ρώμης αποκαλούμε την ομάδα των συνθετών που έδρασαν στο παπικό παρεκκλήσιο κατά τον 16ο αιώνα, την περίοδο που αποκαλούμε ως όψιμη αναγέννηση. Αν και η λεγόμενη σχολή προϋπάρχει του Παλεστρίνα, είναι ευρέως αποδεχτό πως χάρη σε αυτόν πήρε τις διαστάσεις που έχει σήμερα. Όταν το 1545-1563 πραγματοποιήθηκε η Σύνοδος του Τρέντο από τον Πάπα Ιούλιο Γ’, η οποία αφορούσε μία σειρά δογματικών ζητημάτων της καθολικής εκκλησίας, αλλά και καταδίκες εναντίων των προτεσταντών, ο κλήρος εξέδωσε διάφορες απαιτήσεις σχετικά με την εκκλησιαστική μουσική. Ένα από τα ζητήματα που συζητήθηκαν σχετικά με τη μουσική, ήταν το ζήτημα της απαγόρευσης της πολυφωνίας. Φημολογείται πως χάρη στον ίδιο, κατάφερε να επικρατήσει η πολυφωνία στη μουσική, καθώς οι περισσότεροι εκ των παρευρισκόμενων ήθελαν να χρησιμοποιείται μόνο η μονοφωνία εντός της εκκλησίας για λόγους πρακτικότητας ως προς την κατανόηση του νοήματος του ιερού κειμένου. Όταν, όμως, κάλεσαν τον Παλεστρίνα προκειμένου να ακούσουν τη Λειτουργία του Πάπα Μαρκέλου, εντυπωσιάστηκαν και αποφάσισαν να την επιτρέψουν.
Οι συνθέτες της σχολής της Ρώμης ανταποκρίθηκαν στις απαιτήσεις της συνόδου και διαμόρφωσαν το νέο στυλ της καθολικής εκκλησίας. Η νέα αυτή μουσική θα ήταν πολυφωνική, αλλά με σεβασμό προς το κείμενο και το νόημα του. Προκειμένου να επιτευχθεί αυτό, χρησιμοποίησαν την τεχνική της εναλλαγής μεταξύ του μονοφωνικού τρόπου τραγουδίσματος, στα πυκνά μέρη του λόγου, με του πολυφωνικού στις μικρότερες φράσεις. Ακόμα, οι νέοι κανονισμοί απαιτούσαν ευπρέπεια ως προς την καλλιτεχνική έκφραση και απαγόρευση —αν και δεν ίσχυε παρά μόνο στα πρώτα χρόνια των διαταγμάτων— της χρήσης κοσμικών μελωδιών στις λειτουργίες.
Το έργο του Παλεστρίνα
Ο Παλεστρίνα έγραψε συνολικά 105 λειτουργίες για τέσσερις μέχρι οκτώ φωνές, 250 μοτέτα, 105 μαδριγάλια και διάφορους ύμνους, μεγαλυνάρια, ψαλμούς και προσκομιδές. Σε αυτά τα έργα ξεχωρίζει η αντιστικτική του τεχνική, κατά την οποία οι φωνές της χορωδίας μπορούν να συνηχούν ταυτόχρονα και ανεξάρτητα η μία από την άλλη. Ακόμα και σήμερα θεωρείται αυθεντία ως προς τη χρήση της τεχνικής αυτής, αν και δεν πρωτοχρησιμοποιήθηκε από τον ίδιο, η οποία έμελλε να μελετάτε για τους επόμενους αιώνες από την πλειονότητα των μεγάλων συνθετών της κλασσικής μουσικής, ενώ έχουν γραφτεί δεκάδες βιβλία ανάλυσης και διδασκαλίας της από θεωρητικούς της μουσικής μέχρι και σήμερα. Οι μελωδίες του, αν και απλές, καταφέρνουν μέσω της ρυθμικής αλληλοσυμπλήρωσης και της αρμονικής δομή τους να δημιουργούν ένα μοναδικό αίσθημα ολοκλήρωσης και αγαλλίασης. Μάλιστα, η επιρροή των έργων του ήταν τόσο μεγάλη που έφτασε σε βαθμό να γίνει το στάνταρ της καθολικής εκκλησιαστικής μουσικής.
Σήμερα, σχεδόν 500 χρόνια μετά τη γέννησή του, η μουσική του όχι απλά δεν έχει σταματήσει να ηχεί στον καθολικό κόσμο, αλλά αποτελεί και τη βάση πολλών πανεπιστημιακών προγραμμάτων σπουδών μουσικής, συμπεριλαμβανομένης και της χώρας μας. Αλλά το εκτόπισμα της μουσικής επιρροής του δεν περιορίστηκε μόνο σε ακαδημαϊκούς και εκκλησιαστικούς κύκλους, καθώς διάφοροι συνθέτες ακόμα και του 20ου αιώνα, όπως τον Samuel Barber στο έργο Agnus Dei (1964) και την όπερα Palestrina (1917) του Γερμανού συνθέτη Hans Pfitzner, συνεχίζουν να μελετούν, να στοχάζονται και να εμπνέονται με το έργο του Παλεστρίνα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Ulrich Michel, Άτλας της Μουσικής, Εκδόσεις Φίλιππος Νάκας Μουσικός Οίκος, 1994
- Knud Jeppesen, Αντίστιξη / Ασματική Πολυφωνία, Εκδόσεις Νάσος, 2003
- Giovanni Pierluigi da Palestrina, Brittanica.com, διαθέσιμο εδώ
