Του Γιώργου Τσακμάκη,
Το μάτι… Το ανθρώπινο όργανο που είναι υπεύθυνο για μια από τις 5 αισθήσεις, αλλά και που έχει δοξαστεί όσο κανένα άλλο από το σύνολο του καλλιτεχνικού χώρου (εξαιρουμένης της καρδιάς). «Στα μάτια η μάνα μνέει», αναφέρει ο εθνικός μας ποιητής Διονύσιος Σολωμός στους «Ελεύθερους Πολιορκημένους», ενώ «Μάτια τρίσβαθα, μάτια ηλιογέννητα» γράφει ο μεγάλος Κωστής Παλαμάς στο έργο του «στα μάτια ύμνος» (αλήθεια, έχετε υπόψιν κάποιον άλλον τόσο πηχιαίο τίτλο για άλλο μέρος του σώματος μας;). Αν μάλιστα ξεκινήσουμε να αναφέρουμε όλους τους λαϊκούς και έντεχνους ερμηνευτές που επικαλούνται τα μάτια σε στίχους η λίστα αυτή θα γίνει υπερβολικά εκτενής. Κι ο λόγος είναι ένας και μοναδικός: Τα μάτια αποτελούν τον καθρέπτη της ψυχής μας. Από την προσεκτική ανάγνωση του βλέμματος γίνεται αντιληπτό το ποιόν του ατόμου και διακρίνεται ο πραγματικά ενάρετος άνθρωπος από τον υποκριτή και διπρόσωπο. Τι γίνεται όμως όταν αυτό το πολύ σημαντικό όργανο μας δυσλειτουργεί εξαιτίας υψηλού πυρετού, κάποιων νευρικών ή ακόμη και ψυχικών ασθενειών;
ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ (ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑ)
Έχετε αναρωτηθεί ποτέ πώς βλέπουμε; Τα μάτια μας δέχονται μια δέσμη ακτινοβολιών, η οποία ανακλάται από τα σώματα που μας περιβάλλουν. Ο οφθαλμικός βολβός περιέχει δύο χιτώνες: τον κερατοειδή, στο μπροστινό τμήμα του ματιού, και τον αμφιβληστροειδή, στο πίσω τμήμα του ματιού, και έναν φακό. Η δέσμη φωτός πρώτα διέρχεται από τον κερατοειδή χιτώνα, ο οποίος την κάμπτει, έτσι ώστε να βοηθήσει το μάτι να εστιάσει στην εικόνα. Ο φακός βρίσκεται πίσω από την ίριδα, η οποία ελέγχει την ποσότητα του φωτός που εισέρχεται στο μάτι, και είναι περισσότερο κυρτός στην οπίσθια πλευρά του παρά στην πρόσθια. Η κυρτότητα αυτή οδηγεί στη διάθλαση των ακτινών που δέχεται ο φακός, δηλαδή στην αλλαγή διεύθυνσης κάθε ακτίνας μετά την έξοδο της από αυτήν την ανατομική δομή του οφθαλμού. Οι (αντεστραμμένες) δέσμες φωτός φτάνουν στον αμφιβληστροειδή χιτώνα, όπου και δεσμεύονται από φωτοϋποδοχείς και στη συνέχεια μετατρέπονται σε νευρικές ώσεις. Το νευρικό σήμα μεταφέρεται στον εγκέφαλο στον ινιακό λοβό (κέντρο της όρασης) μέσω του οπτικού νεύρου (ΙΙ εγκεφαλική συζυγία) και σχηματίζονται οι εικόνες που βλέπουμε.
ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΨΕΥΔΑΙΣΘΗΣΕΩΝ ΑΠΟ ΠΑΡΑΙΣΘΗΣΕΙΣ
Γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι παθολογικές καταστάσεις δύναται να επηρεάσουν παροδικά την όρασή μας. Είναι σημαντικό πριν εξετάσουμε παραδείγματα ασθενειών που συνδέονται με οπτικές ψευδαισθήσεις να διακρίνουμε σημασιολογικά δύο όρους που συχνά συγχέονται στην καθομιλουμένη, τις «ψευδαισθήσεις» και τις «παραισθήσεις». Στις «ψευδαισθήσεις» τα μάτια δημιουργούν μη υπαρκτές εικόνες, ενώ στις «παραισθήσεις» παρερμηνεύονται κάποια ήδη υπάρχοντα οπτικά ερεθίσματα.
ΟΠΤΙΚΕΣ ΨΕΥΔΑΙΣΘΗΣΕΙΣ ΜΕ ΠΥΡΕΤΟ – SLEEP PARALYSIS
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι οπτικές ψευδαισθήσεις που συχνά συνοδεύουν τον πυρετό. Ειδικότερα, ταυτόχρονα με τον πυρετό μπορεί να παρατηρηθεί θολότητα στην όραση από το ένα ή και τα δύο μάτια, σύμπτωμα στο οποίο πρέπει να δοθεί προσοχή, καθώς ενδεχομένως συνδέεται με αρχή μερικής τύφλωσης λόγω λοίμωξης του αμφιβληστροειδούς. H κατάσταση αυτή μπορεί να πυροδοτηθεί κατόπιν λοίμωξης από το βακτήριο τοξόπλασμα, που μεταδίδεται από τις γάτες στον άνθρωπο, την Κάντιντα ή τον μεγαλοκυτταροϊό.
Μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα κατάσταση, ωστόσο, την οποία αξίζει να αναλύσουμε είναι η «παράλυση ύπνου». Συχνότερες αιτίες της είναι παρενέργειες που, ενδεχομένως συνοδεύουν τον υψηλό πυρετό, όπως η ημικρανία και η αποφρακτική άπνοια ύπνου, αλλά και οι αγχώδεις διαταραχές καθώς και η χρήση ψυχοτρόπων ουσιών. Στην παράλυση ύπνου επηρεάζεται η είσοδος και η έξοδος από το στάδιο REM του ύπνου (έντονης κίνησης των ματιών), με αποτέλεσμα, οι μύες του σώματος να είναι σε κατάσταση παράλυσης, όπως συμβαίνει πάντα σε αυτό το στάδιο, αλλά ο εγκέφαλος να έχει ξυπνήσει. Στα συμπτώματα της «παράλυσης ύπνου» συγκατελέγονται η πλήρης μυϊκή ατονία, ο πόνος στο στήθος και η δύσπνοια. Περίπου στο 75% των περιστατικών, το άτομο βιώνει ψευδαισθήσεις, γνωστές και ως υπναγωγία. Αυτές περιλαμβάνουν κινούμενες φιγούρες από ανθρωπόμορφα πλάσματα, ανθρώπους, ζώα και άψυχα αντικείμενα. Αν και δεν υπάρχουν σωματικές επιπτώσεις, τα άτομα που βιώνουν παράλυση ύπνου αισθάνονται τρομοκρατημένα ακόμη και μετά την ολοκλήρωση του επεισοδίου. Μάλιστα, είναι τόσο πρωτόγνωρα για αρκετούς αυτά τα επίπεδα τρόμου που οι λάτρεις του μεταφυσικού έτρεξαν να δαιμονοποιήσουν την παράλυση ύπνου αποδίδοντας τη στη «Μόρα». Προφανώς και αυτή η θεωρία δεν έχει καμία επιστημονική βάση…
ΟΠΤΙΚΕΣ ΨΕΥΔΑΙΣΘΗΣΕΙΣ ΣΕ ΝΕΥΡΟΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ
Μιας και το κέντρο της όρασης βρίσκεται στον ανθρώπινο εγκέφαλο, καθίσταται σαφές ότι οι ψευδαισθήσεις μπορούν να οφείλονται σε νευροεκφυλιστικές ασθένειες. Ψευδαισθήσεις καταγράφονται στους ασθενείς με άνοια λόγω της συσσώρευσης σωμάτων Lewy στο κέντρο της όρασης του εγκεφάλου, τα οποία αντικαθιστούν τμήματα των νευρικών κυττάρων. Επιπρόσθετα, ψευδαισθήσεις βιώνουν και τα άτομα με νόσο του Parkinson. Πρωτοεμφανίζονται είτε ταυτόχρονα με τις δυσκολίες στην κίνηση είτε ακόμη και πολλά χρόνια μετά την εμφάνιση μυϊκού τρόμου. Τέλος, μεταβολές στον τρόπο που αντιλαμβάνονται τα οπτικά ερεθίσματα αντιμετωπίζουν και οι ασθενείς με νόσο Alzheimer, ιδίως στα προχωρημένα στάδια εκδήλωσης της νόσου, λόγω της μεγάλης αλλοίωσης που υφίσταται ο ινιακός λοβός.
ΟΠΤΙΚΕΣ ΨΕΥΔΑΙΣΘΗΣΕΙΣ ΣΕ ΨΥΧΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ
Πληθώρα ψυχικών ασθενειών είναι στενά συνδεδεμένη με οπτικές ψευδαισθήσεις. Στις κυριότερες από αυτές συγκαταλέγονται οι αγχώδεις διαταραχές και το μετατραυματικό στρες (οι οποίες αποτελούν συχνά και αιτίες της παράλυσης ύπνου), η διπολική διαταραχή (γνωστή παλιότερα και με τον όρο «μανιοκατάθλιψη»). Στην τελευταία βέβαια οι ακουστικές ψευδαισθήσεις εμφανίζονται συχνότερα από τις οπτικές.
Ωστόσο ειδική μνεία αξίζει να αποδώσουμε σε μια ακόμη ψυχική ασθένεια που οι περισσότεροι από εμάς έχουμε συνδέσει με τις ψευδαισθήσεις δυστυχώς όχι μόνο λόγω της δημοφιλίας της αλλά και του κοινωνικού στίγματος που έχει αναπτυχθεί γύρω από αυτήν. Και φυσικά αναφερόμαστε στη σχιζοφρένεια. Και τι δεν έχουν υποστεί ιστορικά οι φορείς της συγκεκριμένης ασθένειας, όπως και ψυχικών ασθενειών με παρόμοια συμπτώματα; Από τα τραγικά βασανιστήρια της Ιεράς Εξέτασης προκειμένου να απαλλαχθούν από τη «δαιμονική επήρεια», σύμφωνα πάντα με τον θρησκευτικό φονταμενταλισμό που κυριαρχούσε στον δυτικό Μεσαίωνα, μέχρι και λοβοτομές ως και τα μέσα του προηγούμενου αιώνα (στον επινοητή της αποδόθηκε μέχρι και βραβείο Νόμπελ! Τόσο επαναστατική μέθοδος θεωρήθηκε για την εποχή…). Ευτυχώς, για την ανθρωπότητα, αυτές οι πρακτικές έχουν σφραγιστεί για τα καλά στο χρονοντούλαπο της ιστορίας. Πλέον τα συμπτώματα της αντιμετωπίζονται τόσο με αντιψυχωτικά φάρμακα που καταστέλλουν τους υποδοχείς ντοπαμίνης (π.χ. κλοζαπίνη) και γνωσιακή συμπεριφορική θεραπεία. Ας κάνουμε όμως και μια σύντομη αναφορά στα συμπτώματα και την επιδημιολογία της ασθένειας. Τα συμπτώματα της εμφανίζονται κατά προσέγγιση στο 0,5% του πληθυσμού και ξεκινούν να εκδηλώνονται σε ηλικία ελαφρώς μεγαλύτερη των 20 ετών. Περιλαμβάνουν κυρίως ακουστικές αλλά και οπτικές ψευδαισθήσεις (πόσοι από εμάς άραγε έχουμε αναρωτηθεί αν κάποιος ακούει φωνές;) αλλά και χαοτική σκέψη σε συνδυασμό με υπερβολική εσωστρέφεια. Αν και αποτελεί μια δυσάρεστη κατάσταση για τον πάσχοντα και τον περίγυρο του πρέπει να θυμόμαστε όλοι ότι πλέον η ασθένεια είναι φαρμακολογικά αναστρέψιμη ακόμη και χωρίς να χρειαστεί απαραίτητα νοσηλεία σε ψυχιατρική κλινική.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- How the Eyes Work, National Eye Institut, διαθέσιμο εδώ
- Post-fever retinitis – Newer concepts, National Library of Medicine, διαθέσιμο εδώ
- Sleep paralysis, διαθέσιμο εδώ
- Alzheimer’s disease, διαθέσιμο εδώ
- Hallucinations and hearing voices, διαθέσιμο εδώ
