Της Χριστίνας Σεφθελή,
Κατά τους πρωτογεωμετρικούς χρόνους κυριαρχούν επιμήκεις κατοικίες με δωμάτια το ένα πίσω από το άλλο. Οι διαφορές ανάμεσα στις κατοικίες των ελίτ και των απλών κοινωνικών στρωμάτων φαίνονταν ξεκάθαρα. Κατά τον 9ο με 8ο αιώνα π.Χ. οι διαφορές αυτές παύουν να υπάρχουν και στις περισσότερες περιοχές κυριαρχούν οικιστικές μονάδες οι οποίες έχουν περισσότερα κτήρια, τα οποία ενώνονται με έναν κεντρικό περίβολο και με αυτόν τον τρόπο σχηματίζουν τον οίκο. Αργότερα, οι οικίες αποκτούν περισσότερα δωμάτια οργανωμένα σε μια κεντρική αυλή ή σε έναν διάδρομο επιτρέποντας στους χώρους να διαφοροποιούνται.
Τύποι και υλικά κατασκευής των οικιστικών μονάδων
Οι τύποι των οικιστικών μονάδων της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου ήταν οι εξής. Αρχικά υπήρχαν οι οικίες με ένα δωμάτιο, που χρησίμευε για όλες τις βασικές ανάγκες των κατοίκων. Αυτού του είδους οι οικίες ήταν συχνές στους απλούς πολίτες και στις αγροτικές περιοχές. Επίσης, υπήρχαν διώροφες κατοικίες, αλλά οι πιο περίπλοκες και μεγαλύτερες οικίες διέθεταν δύο ορόφους. Ο κάτω όροφος χρησιμοποιούνταν για αποθήκευση προϊόντων και εργασία, ενώ ο επάνω για τη διαβίωση των μελών της οικογένειας. Αυτές οι οικίες ήταν συνηθέστερες σε πιο εύπορες οικογένειες και αστικά κέντρα. Τέλος, υπήρχαν οικίες με πολλαπλά δωμάτια και αυλές. Είχαν διαχωρισμένους χώρους για διάφορες δραστηριότητες όπως μαγείρεμα, αποθήκευση προϊόντων και ύπνο. Αυτού του είδους οι οικίες ανήκαν συνήθως στην ελίτ.
Παράλληλα, συναντάμε κτίσματα τα οποία έχουν διάφορες κατόψεις. Τα κτήρια ήταν κατασκευασμένα από φθαρτά υλικά και μόνο τα θεμέλιά τους ήταν λίθινα. Συχνά στην κατασκευή των κτηρίων χρησιμοποιούνταν ωμόπλινθοι ή καλάμια επιχρισμένα με λάσπη. Επίσης, διαδεδομένο στην κατασκευή των οικημάτων ήταν και το ξύλο, ενώ οι δίριχτες στέγες προστάτευαν τους εξωτερικούς τοίχους από τις καιρικές συνθήκες.
Σε περιοχές που το ξύλο ήταν δυσεύρετο τα οικήματα χτίζονταν μόνο από λίθους. Κάθε οικιστική μονάδα είχε δύο ή περισσότερα δωμάτια και συνήθως κυριαρχούσαν οι επίπεδες οροφές. Σε περιοχές της βόρειας Ελλάδας οι οικιστικές μονάδες είχαν πυκνή δόμηση, είτε λόγω περιορισμένου χώρου είτε επειδή υπήρχε ανάγκη για προστασία όταν δεν υπήρχε οχύρωση στον οικισμό. Τέλος, σε περιοχές του Αιγαίου η πυκνή δόμηση παρείχε προστασία από τους δυνατούς ανέμους.
Το εσωτερικό μίας οικιστικής μονάδας ήταν απλό. Το δάπεδο ήταν κατασκευασμένο από πατημένο χώμα. Στη μέση της οικίας υπήρχε συνήθως μια εστία που είτε ήταν μια κοιλότητα στο έδαφος είτε χτιστή με πέτρα ή πλάκες.
Ηγέτες της πρωτογεωμετρικής εποχής
Μετά την πτώση των μυκηναϊκών βασιλείων η Ελλάδα χωρίστηκε σε μικρά βασίλεια. Ο βασιλεύς (qa-si-re-u) που συχνά αναφέρεται σε πινακίδες της γραμμικής Β΄ ήταν ένας ανώτερος αξιωματούχος, ο οποίος κυβερνούσε έναν ημιαυτόνομο οικισμό και είχε ιερατικά καθήκοντα. Τέλος, διαδέχτηκε τον άνακτα μετά την πτώση των μεγάλων βασιλείων.
Στα ομηρικά έπη αναφέρεται ο όρος βασιλεύς, ως ένας ανώτερος αξιωματούχος. Βέβαια, δεν είναι σαφές αν έπαιρναν την εξουσία βάση κληρονομικότητας ή χάρη στην ηγετική τους ικανότητα. Συμπερασματικά, στην ομηρική κοινωνία η ευγενική καταγωγή δεν αποτελεί προϋπόθεση εξουσίας αν και αποτελεί προϋπόθεση υψηλής θέσης.
Οικιστικές μονάδες της πρωτογεωμετρικής περιόδου
Ο οίκος σύμφωνα με τον Donlan «είναι η βασική οικογενειακή, οικιστική και οικονομική μονάδα, που αποτελείται από την οικία (κατοικία, γη, ζώα) και το νοικοκυριό. Η οικογενειακή μονάδα αποτελείται από την οικογένεια (συχνά μια πολυμελή οικογένεια τριών γενεών), τους δούλους και τα υιοθετημένα μέλη».
Οι οικίες των ελίτ της πρωτογεωμετρικής περιόδου στην αρχαία Ελλάδα παρουσιάζουν σημαντικές διαφοροποιήσεις σε σχέση με τις οικίες των κοινών πολιτών, αντανακλώντας την κοινωνική τους θέση και τον πλούτο τους. Έτσι, ήταν γενικά μεγαλύτερες και πιο περίτεχνες σε σύγκριση με τα κοινά σπίτια. Μπορούσαν να περιλαμβάνουν πολλαπλούς χώρους διαβίωσης, αυλές και ίσως ακόμη και μικρά ιερά ή χώρους αποθήκευσης προϊόντων. Η διάταξη των δωματίων ήταν προσεκτικά σχεδιασμένη για να εξυπηρετεί τις ανάγκες της οικογένειας και των καλεσμένων τους.
Χρησιμοποιούσαν καλύτερα και ανθεκτικότερα υλικά για την κατασκευή των σπιτιών τους. Λίθος, ξύλο και πλίνθοι ήταν τα κύρια υλικά που χρησιμοποιούνταν. Οι στέγες ήταν συνήθως καλυμμένες με κεραμίδια, τα οποία ήταν πολυτελέστερα από τα απλά καλαμένια ή ξύλινα καλύμματα που χρησιμοποιούνταν στα σπίτια των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων. Οι τοιχογραφίες, τα αγγεία και άλλα διακοσμητικά αντικείμενα ήταν συνηθισμένα στις οικίες των ελίτ, αντανακλώντας την κουλτούρα και τις αξίες της εποχής.
Επίσης, οι οικίες των ελίτ δεν ήταν απλά κατοικίες αλλά και κέντρα διαχείρισης των οικονομικών δραστηριοτήτων και της κοινωνικής ζωής. Αυτοί οι χώροι χρησιμοποιούνταν για τη διοργάνωση συμποσίων και άλλων κοινωνικών εκδηλώσεων, ενώ συνήθως ήταν κοντά στον υπαίθριο βωμό του θεού. Οι ναοί συνήθως χτίζονταν σε απόσταση από τους οικισμούς. Αυτό φαίνεται από την έλλειψη αναθημάτων σε πολλά μεγαλοπρεπή κτήρια. Σε αυτά τα κτήρια υπάρχει το τρίποδο, το οποίο θεωρούνταν το βασικότερο δώρο στους τοπικούς ηγεμόνες. Κατά την πρωτογεωμετρική περίοδο η κατοικία του τοπικού ηγεμόνα θεωρούνταν τόπος λατρείας του τοπικού θεού. Έτσι, ο τοπικός ηγεμόνας (άναξ) είχε και θρησκευτικά καθήκοντα. Τέτοιο κτίσμα υπάρχει στην Τίρυνθα και στον Θέρμο Αιτωλίας.
Οι κοινότητες κατά την πρωτογεωμετρική περίοδο έμεναν σε οικισμούς γύρω από ένα κέντρο ή σε χωριά. Μέχρι το 800 π.Χ. υπήρχε ο πατριαρχικός οίκος. Στις οικίες των ελίτ όπως έδειξαν οι ανασκαφές βρέθηκαν ευρύχωρα θρανία που χρησίμευαν για τις συνεστιάσεις των μελών του οίκου. Πολλές φορές τα δείπνα αυτά συνοδεύονταν με τις θυσίες των ζώων. Τα μέλη της κοινότητας έπαιρναν μέρος σε πολλών ειδών δείπνα στο παλάτι του τοπικού άρχοντα. Αυτό, όμως, δεν υποστηρίζεται από τις ανασκαφικές πηγές, χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι το οικοδόμημα στο Λευκαντί της Εύβοιας, το Μέγαρο Β΄ στον Θέρμο Αιτωλίας, το οικοδόμημα στη νησίδα Μήτρου στη Λοκρίδα, το οικοδόμημα στην Άλο της Θεσσαλίας και στα Νιχώρια Μεσσηνίας. Τα κτήρια αυτά κατοικήθηκαν για πολλές γενιές, πράγμα που δείχνει ότι η ηγεσία ήταν κληρονομική.
Το κτίσμα στα Νιχώρια μετά την ανασκαφή έφερε στο φως μεταλλικά ευρήματα. Το κτήριο έχει κεντρική εστία με κυκλική τράπεζα στο κεντρικό δωμάτιο, η οποία μάλλον ήταν βωμός. Συμπερασματικά, το κτήριο μάλλον χρησιμοποιούνταν για θρησκευτικούς σκοπούς.
Το οικοδόμημα στο Λευκαντί
Οι ανασκαφές έφεραν στο φως μεγάλο αψιδωτό οικοδόμημα του 10ου αιώνα π.Χ. στην Τούμπα στο Λευκαντί της Εύβοιας. Το οικοδόμημα είναι γνωστό και ως το «Ηρώο του Λευκαντί». Έχει μήκος περίπου 45 μέτρα και πλάτος 10 μέτρα και διέθετε πάνω από τρία διαμερίσματα, κάνοντάς το ένα από τα μεγαλύτερα κτήρια της εποχής του. Η περιγραφή του μοιάζει λίγο με τις κατοικίες των ηρώων του Ομήρου. Η διάταξή του περιλαμβάνει μια μεγάλη αίθουσα με πυρήνα (κεντρικό δωμάτιο), καθώς και περιμετρικά δωμάτια. Υπάρχει, επίσης, ένας μεγάλος προαύλιος χώρος. Οι τοίχοι είναι κατασκευασμένοι από λίθο ενώ το πάνω μέρος από πλίθρες. Ο πρόδομος συνδέεται με ένα τετράγωνο διαμέρισμα χωρισμένο με στήλες και η κεντρική αίθουσα είναι ευρύχωρη με είσοδο στο πλάι. Παράλληλα, υπήρχε μία ξύλινη κατασκευή, μάλλον σκάλα, που οδηγούσε σε κάποιο πατάρι. Το κύριο δωμάτιο επικοινωνούσε με την αψίδα που οδηγούσε σε ένα κεντρικό διάδρομο με δύο δωμάτια και η αψίδα ήταν μάλλον αποθηκευτικός χώρος. Το οικοδόμημα είχε πολλές λειτουργίες, ήταν κατοικία των ελίτ και χώρος όπου γίνονταν συγκεντρώσεις και θρησκευτικές τελετές.
Στο κέντρο του δωματίου είχε ταφεί ένα εύπορο ζευγάρι με τον τρόπο που αναφέρει ο Όμηρος στα έπη του. Ο άνδρας πιθανόν πολεμιστής, είχε αποτεφρωθεί και οι στάχτες του ήταν τοποθετημένες σε αμφορέα μαζί με τα όπλα του. Η γυναίκα ήταν θαμμένη δίπλα στον άνδρα μαζί με τα κοσμήματά της, ενώ δίπλα είχαν θαφτεί τέσσερα άλογα. Πιθανόν το ζεύγος να ήταν το βασιλικό ζεύγος της περιοχής το οποίο θάφτηκε στο παλάτι του. Βέβαια, το οικοδόμημα μπορεί να είναι αντίγραφο της κατοικίας που είχε το ζεύγος όσο ήταν εν ζωή. Μετά την ταφή του ζεύγους το οικοδόμημα μετατράπηκε σε τύμβο.
Εκτός από τους τάφους, έχουν βρεθεί πολλά αγγεία, εργαλεία και άλλα αντικείμενα που μαρτυρούν την καθημερινή ζωή και τις τελετουργικές πρακτικές της εποχής. Οι ανασκαφές αποκάλυψαν, επίσης, ίχνη από θυσίες ζώων, γεγονός που ενισχύει την ιδέα ότι το οικοδόμημα είχε θρησκευτική λειτουργία. Συμπερασματικά το οικοδόμημα στο Λευκαντί της Εύβοιας αποτελεί ένα σημαντικό παράδειγμα της αρχιτεκτονικής και της κοινωνικής οργάνωσης κατά τη γεωμετρική περίοδο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Alexandros Mazarakis Ainian (2019), «Αρχιτεκτονική και κοινωνία κατά τους πρώιμους ιστορικούς χρόνους», Αρχαιολογία και Τέχνες 112, Εκδόσεις Δωδώνη
- Alexandros Mazarakis Ainian (2000), ΟΜΗΡΟΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ, Εκδόσεις Καρδαμίτσα
