Τι είναι η κατάχρηση και τι η εξάρτηση (εθισμός);

Της Βάσως Αετοπούλου,

Ο ορισμός της κατάχρησης μιας ουσίας προϋποθέτει ένα δυσπροσαρμοστικό πρότυπο χρήσης της ουσίας που οδηγεί σε σημαντική έκπτωση της λειτουργικότητας ή δυσφορία σε έναν τουλάχιστον από τους ακόλουθους τομείς (π.χ. εργασία, σωματικός κίνδυνος, νομικά ζητήματα, διαπροσωπικές σχέσεις), που διαρκεί τουλάχιστον 12 μήνες και, προκειμένου να τεθεί η διάγνωση, το άτομο δεν πρέπει να πληρούσε ποτέ στο παρελθόν τα κριτήρια της εξάρτησης.

Ο ορισμός της εξάρτησης (εθισμός) προϋποθέτει ότι το άτομο εμφανίζει τουλάχιστον 3 από τις 7 ακόλουθες συμπεριφορές καθ’ όλη τη διάρκεια μιας 12μηνης περιόδου:

1. Ανοχή
2. Στέρηση
3. Η ουσία λαμβάνεται σε μεγαλύτερη ποσότητα ή για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα σε σχέση με την αρχική πρόθεση του ατόμου
4. Επίμονη επιθυμία για την ουσία ή αποτυχημένες προσπάθειες για τη μείωση της χρήσης της
5. Σημαντικό μέρος του χρόνου του ατόμου δαπανάται για την απόκτηση της ουσίας, τη χρήση της ή για την ανάνηψη από τις επιδράσεις της.
6. Εγκατάλειψη ή περιορισμός κοινωνικών, επαγγελματικών ή ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων εξαιτίας της χρήσης της ουσίας
7. Η χρήση της ουσίας συνεχίζεται παρά την επίγνωση του ατόμου για την ύπαρξη ενός επίμονου ή επαναλαμβανόμενου σωματικού ή ψυχολογικού προβλήματος, το οποίο είναι πιθανό να έχει προκληθεί ή επιδεινωθεί από τη χρήση της ουσίας.

Ποιες ουσίες θεωρούνται εξαρτησιογόνες;

Α) Αλκοόλ

Β) Κατασταλτικά, υπνωτικά, αγχολυτικά

Γ) Οπιοειδή

Δ) Ψυχοδιεγερτικά

Ε) Ψευδαισθησιογόνα

Στ) Φαινυλκυκλιδίνη

Ζ) Κάνναβη

Η) Νικοτίνη, καφεΐνη, αναβολικά στεροειδή, νιτρώδη εισπνεόμενα.

Τι αλλαγές προκαλούν οι εξαρτησιογόνες ουσίες στον εγκέφαλό μας;

Ο εγκέφαλός μας διαθέτει το λεγόμενο σύστημα επιβράβευσης, το οποίο μάς κινητοποιεί να επαναλάβουμε συμπεριφορές απαραίτητες για την επιβίωση και την ευημερία μας όπως το να φάμε ή να βρισκόμαστε περιτριγυρισμένοι από φίλους και αγαπημένα πρόσωπα. Πράγματα που βλέπουμε, αισθανόμαστε και αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας συνδέονται με το σύστημα αυτό και η έκθεσή μας σε παράγοντες που προκαλούν ευφορία μας ωθεί στη μακροπρόθεσμη αναζήτησή τους.

Το ίδιο σύστημα επιβράβευσης επηρεάζεται κατά τη χρήση ουσιών προκαλώντας ευφορία, καθώς ο εγκέφαλός μας πλημμυρίζεται από ουσίες που καλούνται νευροδιαβιβαστές όπως η ντοπαμίνη. Καθώς το άτομο συνεχίζει τη χρήση της ουσίας, ο εγκέφαλος προσαρμόζεται μειώνοντας την ικανότητα των κυττάρων να ανταποκριθούν στην ίδια δόση της ουσίας με αποτέλεσμα ο εκάστοτε χρήστης να χρειάζεται μεγαλύτερη ποσότητα προκειμένου να επιτευχθεί το ίδιο αίσθημα ευφορίας.

Η μακροπρόθεσμη χρήση οδηγεί επίσης σε αλλαγές σε άλλα κυκλώματα του εγκεφάλου επηρεάζοντας τα κάτωθι:

Α) Μάθηση

Β) Μνήμη

Γ) Κρίση

Δ) Λήψη αποφάσεων

Ε) Συμπεριφορά.

Τι καθορίζει το πόσο επιρρεπές είναι ένα άτομο στον εθισμό;

1. Γενετικοί παράγοντες: Περίπου το 50% του κινδύνου ενός ατόμου για εξάρτηση από ουσίες καθορίζεται από τα γονίδια. Το φύλο, η φυλή και η παρουσία άλλων ψυχικών διαταραχών ίσως να αυξήσουν τον κίνδυνο χρήσης.
2. Περιβάλλον: Επιρροή από οικογένεια και φίλους, σωματική, ψυχολογική και σεξουαλική κακοποίηση
3. Ανάπτυξη: Αν και σε οποιαδήποτε ηλικία η χρήση μπορεί να οδηγήσει σε κατάχρηση και εξάρτηση όσο πιο νωρίς γίνεται, τόσο πιο πιθανή είναι η εξάρτηση, καθώς οι περιοχές του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνες για τη λήψη αποφάσεων και την αυτοκυριαρχία αναπτύσσονται ακόμα σε νεαρή ηλικία.

Γιατί είναι δύσκολο να αντιμετωπιστεί ο εθισμός;

Εξαιτίας των βιοχημικών μεταβολών στη λειτουργία του εγκεφάλου και της ολοένα και αυξανόμενης ανάγκης για την επίτευξης της αρχικής με τη χρήση της ουσίας ευφορίας, οι προσπάθειες για την απεξάρτηση δυσκολεύουν το άτομο.

Κυρίαρχο ρόλο κατέχουν και οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις που ενθαρρύνουν και εγκρίνουν τη χρήση της ουσίας στον εαυτό τους καθώς και στον περίγυρό τους, αποτρέποντας με αυτόν τον τρόπο την έναρξη ή συνέχιση της απεξάρτησης.

Ο σημαντικότερος ίσως παράγοντας που αποθαρρύνει το άτομο στην προσπάθειά του είναι το λεγόμενο σύνδρομο στέρησης. Ανάλογα με την ουσία από την οποία γίνεται απόσυρση προκύπτουν και τα ανάλογα σε σοβαρότητα συμπτώματα. Σε γενικές γραμμές η συμπτωματολογία αυτή χαρακτηρίζεται από:

1. Τρόμο, αδυναμία
2. Άγχος, ανησυχία, αίσθημα αγωνίας
3. Εφίδρωση, ναυτία και εμετό
4. Ταχυκαρδία και αύξηση της αρτηριακής πίεσης
5. Επιληπτικές κρίσεις
6. Ακουστικές, οπτικές ή απτικές ψευδαισθήσεις
7. Σύγχυση, διαταραχή προσανατολισμού.

Η ουσιοεξάρτηση είναι αντιμετωπίσιμη και μπορεί να ελεγχθεί επιτυχώς με φαρμακευτικές παρεμβάσεις σε συνδυασμό με ψυχοθεραπείες καθώς και με την ύπαρξη ενός υποστηρικτικού περιβάλλοντος. Ωστόσο, ο κίνδυνος υποτροπής είναι υπαρκτός για πολλά χρόνια μετά την απεξάρτηση, ίσως ακόμα και εφόρου ζωής.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Donald W. Black, Nancy C. Andreasen, επιμέλεια ελληνικής έκδοσης Ιωάννης Νηματούδης, Απόστολος Ιακωβίδης, Εισαγωγή στην Ψυχιατρική 5^η έκδοση, Παρισιανού Α.Ε., Μεταμόρφωση Αττικής, 2015
• Understanding Drug Use and Addiction DrugFacts, National Institute on Drug Abuse, διαθέσιμο εδώ