Του Χάρη Χρυσανθόπουλου,
Η Οθωμανική Αυτοκρατορία αποτελούσε για περίπου μισή χιλιετία σταυροδρόμι μεταξύ Ευρώπης, Ασίας και Αφρικής. Κάτω από την κυριαρχία του Σουλτάνου, συνυπήρχαν πολλές εθνότητες με διαφορετικές γλώσσες και θρησκείες, διαφορετικές συνήθειες και παραδώσεις. Η αυτοκρατορία υπήρξε κέντρο εμπορικής δραστηριότητας και ανταλλαγής κουλτουρών. Σημάδια της οθωμανικής περιόδου παραμένουν μέχρι και σήμερα ανεξίτηλα σε όλα τα μέρη όπου άλλοτε επεκτεινόταν η αυτοκρατορία. Στην αρχή του 20ου αιώνα, όμως, η αυτοκρατορία, ύστερα από μια μακρά περίοδο παρακμής, είχε μετατραπεί σε σκιά της παλαιότερης δύναμης της. Εσωτερικές συγκρούσεις μεταξύ της σουλτανικής διοίκησης και τις δυνάμεις της αντιπολίτευσης, σε συνδυασμό με την άνοδο του εθνικισμού εντός και εκτός της αυτοκρατορίας, συνέβαλλαν στην περαιτέρω αποδυνάμωση της αυτοκρατορίας. Η ένταξη της στο πλευρό των ηττημένων Κεντρικών Δυνάμεων στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο «σφράγισε» την μοίρα της. Με την λήξη του πολέμου, οι νικήτριες δυνάμεις προχώρησαν σε κατοχή των οθωμανικών εναπομεινάντων εδαφών.
Διάφοροι Τούρκοι εθνικιστές και γενικότερα μουσουλμάνοι της αυτοκρατορίας εναντιώθηκαν στις συνθήκες που υπέγραψε η σουλτανική κυβέρνηση. Σύντομα ξεκίνησε βίαιη αντίσταση κατά των κατοχικών δυνάμεων. Ο Μουσταφά Κεμάλ, έμπειρος πρώην αξιωματικός στον οθωμανικό στρατό, αναδείχθηκε ηγετική προσωπικότητα του Τουρκικού Εθνικού Κινήματος. Κατόρθωσε να συσπειρώσει υπό την ηγεσία του σημαντικό μέρος των αντιστασιακών παρατάξεων και το 1919 προχώρησε σε ένοπλο αγώνα κατά των δυνάμεων κατοχής. Μια εθνική αντικυβέρνηση ιδρύθηκε στην Άγκυρα από τους κεμαλικούς, σε μια πράξη καθαρής απόρριψης της σουλτανικής εξουσίας.
Οι δυνάμεις του Κεμάλ σύντομα νίκησαν τα γαλλικά στρατεύματα στην σημερινή νοτιοανατολική Τουρκιά. Χάρη στην συνεργασία με το καθεστώς των Μπολσεβίκων, οι τουρκικές εθνικιστικές δυνάμεις κατατρόπωσαν τις Αρμενικές μονάδες και προχώρησαν σε διχοτόμηση των αρμενικών περιοχών με το νεοσύστατο κομμουνιστικό καθεστώς (1921). Στο δυτικό μέτωπο του πολέμου, οι ελληνικές δυνάμεις, ύστερα από την επιστροφή του βασιλιά Κωνσταντίνου στην Ελλάδα, παρά τις αρχικές επιτυχίες τους κατά των Τούρκων, αρχίσαν να χάνουν την υποστήριξη των συμμάχων τους. Πολλοί από αυτούς αρχίσαν να στηρίζουν την τουρκική πλευρά. Η έλλειψη πόρων από πλευράς των Ελλήνων και μερικές λανθασμένες στρατιωτικές κινήσεις τους επέτρεψε στον Κεμάλ να οργανώσει την μεγάλη κλίμακας αντεπίθεση των εθνικιστικών τουρκικών δυνάμεων το φθινόπωρο του 1921. Ακολουθήσε η άτακτη υποχώρηση των ελληνικών δυνάμεων και το τέλος του πολέμου ένα χρόνο αργότερα. Φρικαλεότητες πραγματοποιήθηκαν σε όλα τα μέτωπα του πολέμου με τους θανάτους αμάχων να υπολογίζονται σε πολλές εκατοντάδες χιλιάδες.
Οι δυνάμεις του Κεμάλ, κατόρθωσαν να εκδιώξουν τις συμμαχικές δυνάμεις από την Ανατολία και να εγκαινιάσουν έναν νέο κύκλο διαπραγματεύσεων, με την τουρκική πλευρά να έχει πλέον το πάνω χέρι. Η κυβέρνηση της Άγκυρας υπέγραψε την συνθήκη της Λοζάνης τον Ιούλιο του 1923, η οποία όριζε τα σύνορα ενός νέου, εθνικού τουρκικού κράτους και επισήμανε το τέλος του πολέμου. Περαιτέρω συμφωνίες μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας προέβλεψαν την ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ των δυο χωρών.
Η κατάργηση της μοναρχίας σήμανε την ίδρυση της Δημοκρατίας της Τουρκίας τον Οκτώβριο του 1923, με τον Μουσταφά Κεμάλ να είναι ο πρώτος Πρόεδρος. Στην πραγματικότητα για τις επόμενες δεκαετίες, μέχρι και λίγο μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η χώρα διοικούταν αποκλειστικά από το Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα. Η κυβέρνηση του Κεμάλ Ατατούρκ υπήρξε αυταρχική. Δεδομένων των εξαιρετικά δύσκολων συνθηκών που κυριαρχούσαν στην χώρα ύστερα από μια δεκαετία συγκρούσεων, η αποτελεσματικότητα μιας μη καλά εδραιωμένης δημοκρατίας, αμφισβητήθηκε από τους κεμαλικούς. Στην πραγματικότητα το καθεστώς μπορεί να χαρακτηριστεί ως δικτατορία. Την περίοδο του Μεσοπολέμου, η δικτατορική μορφή διακυβέρνησης είχε υιοθετηθεί σε πολλά κράτη.
Αμέσως έγινε σαφή η πρόθεση της κυβέρνησης του νεοσύστατου κράτους να αποστασιοποιηθεί από το οθωμανικό παρελθόν. Έχοντας εξασφαλίσει την πλήρη ανεξαρτησία της χώρας, η κεμαλική διοίκηση προχώρησε σε βαθιές πολιτιστικές, οικονομικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις με σκοπό τον εκσυγχρονισμό και την δημιουργία ενός δημοκρατικού και κοσμικού τουρκικού κράτους. Ορισμένες από τις μεταρρυθμιστικές θέσεις του Κεμάλ θεμελιώνονται πάνω σε ιδεολογικά ρεύματα που ήδη προϋπήρχαν στην επανάσταση των Νεότουρκων (1908). Στην δημιουργία συντάγματος και θεσμών, η κεμαλική κυβέρνηση εμπνεύστηκε από τις δυτικές χώρες της Ευρώπης.
Προκειμένου να προσδιοριστούν οι βασικές αρχές της ιδεολογίας του Κεμαλισμού, ο Κεμάλ δημιούργησε ένα σχέδιο με έξι βέλη. Το κάθε βέλος αντιπροσώπευε ένα δόγμα. Τα έξι βέλη αποτελούσαν ο ρεπουμπλικανισμός, ο εθνικισμός, ο λαϊκισμός, ο επαναστατισμός, η εκκοσμίκευση και ο κρατισμός.
Ο Ρεπουμπλικανισμός στόχευε στην αποστασιοποίηση του σουλτανικού, απολυταρχικού συστήματος διακυβέρνησης, και στην αντικατάσταση του από ένα δημοκρατικό σύστημα, στερεωμένο πάνω σε κατά κύριο λόγο δυτικές αξίες. Ο Εθνικισμός όριζε μια νέα, τουρκική ταυτότητα για τους πολίτες του νέου κράτους. Εντός της εθνικιστικής πολιτικής του Κεμάλ, προωθήθηκαν ορισμένες λανθασμένες θεωρίες σχετικά με την τουρκική καταγωγή καθώς και η βία ενάντια στις μειονότητες του κράτους. Μέσω του Λαϊκισμού, η νεαρή κυβέρνηση υποσχόταν μια κοινωνία απαλλαγμένη από ταξικές διαμάχες. Ο Επαναστατισμός, ή μάλλον ο όρος του χρησιμοποιούταν συχνά για να τονίσει την αντίθεση με το οθωμανικό παρελθόν. μέχρι και στις πιο μικρές λεπτομέρειες της καθημερινής ζωής. Μια νέα κουλτούρα άρχισε να προκύπτει, κατευθυνόμενη από τις μεταρρυθμίσεις της κυβέρνησης. Δυτικές τάσεις στην ενδυμασία, στους τρόπους διασκέδασης και στην αρχιτεκτονική υιοθετήθηκαν σε μεγάλο βαθμό. Σύμβολα του οθωμανικού παρελθόντος, όπως το φέσι το οποίο αποτελούσε χαρακτηριστικό κομμάτι οθωμανικής ενδυμασίας, καταργήθηκαν. Τέλος, ο Κρατισμός προϋπέθεσε τον ισχυρό ρολό του κράτους στην οικονομική ανάπτυξη και στην κοινωνία, κάτι που θα ίσχυε για πολλά χρόνια στην Τουρκία.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Erik J. Zürcher (2004), Σύγχρονη ιστορία της Τουρκίας, Αθήνα, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια
- Πηλός Μιχαήλ (2019), Οι μεταρρυθμίσεις του Κεμάλ Ατατούρκ στην Τουρκία με βάση τον ελληνικό Τύπο της εποχής, μεταπτυχιακή διατριβή, Θεσσαλονίκη, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, διαθέσιμο εδώ.
- ‘Six Arrows:’ The Tenets of Kemalism, latimes.com, διαθέσιμο εδώ.
- Kemalist policies, britannica.com, διαθέσιμο εδώ.
- Kemalism – The Turkish Model of a Secular Republic, ieg-ego.eu, διαθέσιμο εδώ.
- Ashes to Ashes: The Greco-Turkish War and the Burning of İzmir/Smyrna, 1919-1922, apps.lib.umich.edu, διαθέσιμο εδώ.
- Kemal Atatürk, britannica.com, διαθέσιμο εδώ.
