Του Δημήτρη Κυριαζή,
Με αφορμή την έναρξη της νέας σχολικής χρονιάς, προμηνύεται η επιστροφή —των μαθητών τουλάχιστον— σε μια ρουτίνα και ένα πρόγραμμα. Η ζωή ενός παιδιού είναι εδραιωμένη με τέτοιον τρόπο, ώστε να διακρίνεται ανάμεσα στις περιόδους της αυστηρής πειθάρχησης των επιθυμιών και της σχετικής, αν όχι και απόλυτης, δράσης με συναίσθημα. Στην πρώτη περίπτωση έχουμε τη σχολική περίοδο, στην οποία οι υποχρεώσεις περατώνονται και οι απολαύσεις, εν συγκρίσει με αυτές του καλοκαιριού, χαλιναγωγούνται. Στη δεύτερη, έχουμε να κάνουμε με την περίοδο των καλοκαιρινών διακοπών, κατά την οποία ο αυτοπεριορισμός και η αυτοσυγκράτηση που απαιτεί η συνέπεια των υποχρεώσεων ανήκουν στην προηγούμενη.
Ανάγοντας τον εν λόγω διαχωρισμό σε ένα μεγαλύτερο και γενικότερο σχήμα, θα λέγαμε πως η κοινωνική ζωή προσεγγίζεται από τον καθένα με βάση ένα παράδειγμα αυστηρού —ίσως καμιά φορά και αισχρού— φορμαλισμού από τη μία μεριά και ενός πιο χειραφετητικού και αυθόρμητου συναισθηματισμού της στιγμής, που όμως και αυτός ενδέχεται να πάρει διαστάσεις βουλησιαρχίας. Η οργάνωση της κοινωνικής συμπεριφοράς πλαισιώνεται είτε από μία συστράτευση κανόνων και κωδικοποιήσεων της κάθε δράσης, εντάσσοντας κυριολεκτικά τη ζωή σε κάποιες «φόρμες» και παραδείγματα, είτε η κίνηση οποιασδήποτε μορφής καθορίζεται, αλλά και επικαθορίζεται διαρκώς —και εκεί βρίσκεται όλη η ουσία— από ένα συναίσθημα και μια επιθυμία της στιγμής και του μη μέτρου. Το άτομο δηλαδή, αναλόγως τι θέλει εκείνη την ώρα και πως αισθάνεται, πράττει.
Μεταξύ των δύο αυτών συστημάτων δράσης, θα μπορούσε να πει κάποιος ότι υπάρχει μια μορφή ρήξης. Ότι πρόκειται για αντιθετικά ζεύγη αρχών, τα οποία αδυνατούν να συνυπάρξουν, καθώς το ένα υπονομεύει το άλλο. Ας φανταστούμε ένα παιδί που ξεκινάει τη σχολική του περίοδο, καλή ώρα, να υπάκουε στις επιθυμίες που το θέλουν απών από τις τάξεις. Αν υπάκουε στους εφήμερους αυτούς συναισθηματισμούς και διαθέσεις η περίοδος των διακοπών δεν θα σταματούσε. Επομένως, δύσκολα μπορεί να συγκεραστεί το ένα μοντέλο δράσης με το άλλο, ακριβώς γιατί για να ισχύσει το ένα πρέπει να αποδομηθεί ο αντιθετικός του πόλος. Πρέπει να καταρρεύσει η λογική της αυτοσυγκράτησης για να ενεργήσει ο αυθορμητισμός, έτσι και ο «κανόνας» ισχύει όταν η επιθυμία τεθεί σε μια παύση λειτουργίας.
Αναφορικά με τις παθογένειές τους, έχουμε την τάση να προσπαθούμε να βρούμε ένα μονοπάτι «μεσότητας», μία λύση «μέση». Παρ΄ όλα αυτά το μονοπάτι αυτό παραβλέπει το εξής. Σημαντική προϋπόθεση για να βρούμε τη μέση αυτή κατάσταση και να την εφαρμόσουμε είναι το να κατανοήσουμε ότι δεν έχουμε να κάνουμε απλώς με ατομικά παραδείγματα. Τα παραδείγματα αυτά εντάσσονται σε ένα πλαίσιο δομών με βάση το οποίο συγκροτείται η κοινωνία. Το πρόβλημα δεν βρίσκεται αποκλειστικά στις καθ’ υπερβολήν συμπεριφορές των ατόμων, αποκόπτοντας κατά αυτόν τον τρόπο τις τελευταίες από τις κοινωνικές υποβολές, αλλά στην ίδια την ασύμμετρη και επιλεκτική διάρθρωση της κοινωνικής ζωής και δομής με βάση κάποιων συγκεκριμένων αρχών. Δηλαδή, με λίγα λόγια, η ίδια η ζωή και οι δομές της οικοδομούνται με βάση ένα συγκεκριμένο μοντέλο δράσης, στην περίπτωση μας αυτό του ορθολογισμού.
Κάθε πτυχή της ζωής μας τη διατρέχει ένας φορμαλισμός, μια κωδικοποίηση, και κάθε κοινωνική διάσταση έχει περάσει από διαδικασίες εξορθολογισμού της. Από την πολιτική και την οικονομία που βασίζονται σε μια τεχνοκρατική οργάνωση, απογυμνωμένη πλήρως από την οποιαδήποτε διάθεση και συναισθηματική φόρτιση, μέχρι το περιβάλλον εργασίας και της οικογένειας που ο υψηλός καταμερισμός και οι ανάγκες για μέγιστη αποδοτικότητα υποβάλλουν μια αυστηρή και συνεπή δράση, προς επίτευξη του οποιοδήποτε σκοπού. Εν ολίγοις, η συμπεριφορά της «στιγμής» δεν αποτελεί το παράδειγμα με βάση το οποίο συνίσταται η κοινωνική πραγματικότητα. Αντιθέτως, το μέτρο και λογική έχουν αναλάβει αυτόν τον ρόλο.
Ανεξαρτήτως, ωστόσο, των επιφάσεων που χρειάστηκαν για να νομιμοποιηθεί και να καθιερωθεί το εν λόγω μοντέλο, παρατηρείται ένα παράδοξο. Όσο κι αν προσπαθεί κάποιος να μας πείσει —στους φετιχιστές των αρχών και των τύπων αναφέρομαι— πως με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνεται μια αξιοκρατική κοινωνική διάρθρωση, από την οποία εκλείπουν οι επιλεκτικές ευαισθησίες και προωθείται έτσι μια πιο αμερόληπτη και ουδέτερη δικαιοσύνη, τα εμπειρικά παραδείγματα αποδεικνύουν το αντίθετο. Αρκεί την ώρα που περπατάμε να συμβεί ένα ατύχημα στον δρόμο και ο περισσότερος κόσμος να συνεχίσει την πορεία του πηγαίνοντας προς τη «δουλεία» του, ξεγελώντας τη συνείδησή του πως η φροντίδα και το ενδιαφέρον που απαιτεί η κατάσταση ανήκει στους αρμόδιους, ας πούμε δηλαδή σε ένα ασθενοφόρο ή την αστυνομία κλπ. Μοναδική υποχρέωση του περαστικού είναι να καλέσει το ασθενοφόρο ή την αστυνομία αντίστοιχα, όχι για κάποιο άλλον λόγο, αλλά γιατί αυτοί είναι οι αρμόδιοι να αναλάβουν ένα τέτοιο φορτίο ευθύνης που απαιτεί το απλό ενδιαφέρον και η ενσυναίσθηση. Έχουν εσωτερικευτεί σε πολύ μεγάλο βαθμό τέτοιου είδους επιταγές, που για κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα απαιτείται και ένας «ειδικός» άνθρωπος να την εκτελέσει.
Είμαστε συνειδησιακά επαναπαυμένοι πιστεύοντας πως στις περιπτώσεις της πιο αυθόρμητης, ανιδιοτελούς και ανυστερόβουλης προσφοράς βοήθειας, θα τις αναλάβει ένας τεχνοκράτης, ένας εξιδεικευμένος υπάλληλος, είτε είναι του κράτους είτε όχι δεν έχει σημασία. Και μέσα σε αυτό το πλαίσιο του απόλυτου και αισχρού ορθολογισμού, επικρατεί και μια βουλησιαρχική κοινωνική συμπεριφορά. Το ίδιο το άτομο αδυνατεί ή και αρνείται να περιορίσει τις επιθυμίες του —που για πολλούς ενίοτε θεωρούνται και πάθη— ακολουθώντας παράλληλα κατά γράμμα μια υποδεικνυόμενη ρουτίνα, έναν υποβαλλόμενο φορμαλισμό. Η έννοια της αυτοκυριαρχίας είναι συνώνυμη της καταπίεσης, για αυτό και περιστατικά βιασμών, αυξημένα ποσοστά παχυσαρκίας, υπερκαταναλωτισμού, εξαρτήσεων κ.α. αποτελούν μια πραγματικότητα, και μάλιστα θεμιτή.
Συνακόλουθα έρχονται και οι ίδιες οι δομές να νομιμοποιήσουν αυτή τη βουλησιαρχία και τα ακόρεστα θέλω, μεγαλώνοντας τη σημασία του συγκεκριμένου οξύμωρου. Το εξορθολογισμένο κρατικό μόρφωμα, παραδείγματος χάρη, εγγυάται και νομιμοποιεί την επιθυμία του καθενός να γίνει γονιός —κι ας μην το επιτρέπουν πιο αντικειμενικοί και βιολογικοί παράγοντες—, μπαίνοντας σφήνα και η πολιτική ορθότητα προστατεύοντας τα βουλησιαρχικά υποκείμενα. Στο ίδιο μήκος κύματος μοντέλα άμετρης κατανάλωσης θεωρούνται υγιή για την οικονομία. Έχουμε φτάσει σε ένα σημείο που οι βολονταριστικές συμπεριφορές να προωθούνται από μηχανισμούς που θεμελιώθηκαν στον ορθολογισμό και να υιοθετούνται από υποκείμενα που τους διατρέχει μια πολυσύνθετη, τις περισσότερες φορές, ρουτίνα.
Ειλικρινά, η έννοια της «μεσότητας» ίσως να αδυνατεί να δώσει κάποιες λύσεις στις παθολογίες αυτές. Τουλάχιστον, όχι αν ενθυλακωθεί από την λογική του «ό,τι κάνεις, κάνε το λιγότερο συχνά και με μικρότερη ένταση για να βρεις τη χρυσή τομή». Το σημαντικό είναι ότι τέτοιου είδους παράδοξα είναι τρομακτικά και προμηνύουν ένα μέλλον ακόμη πιο δυσοίωνο. Μία ανθρώπινη δράση που υποτάσσεται σε αλόγιστα θέλω, δίνοντας την εντύπωση ότι πρόκειται για κάποιο φυσικό ένστικτο και όχι για συνειδητή επιλογή, πλαισιωμένη από μια ρουτίνα αυστηρή και πλήρως εξορθολογισμένη. Τελικά είναι δυσδιάκριτο ποιο από τα δύο συστήματα επικρατεί και κερδίζει, αλλά και ποια η σχέση μεταξύ τους στο κάτω κάτω…
