Του Μάνου Πατρινιού,
Εισαγωγή και θέση της Καθολικής Εκκλησίας στις απαρχές της Επανάστασης
Από τους διωγμούς των Χριστιανών στην ανοχή τους, χρειάστηκε το Διάταγμα των Μεδιολάνων. Από την ανοχή, για την κυριαρχία τους, χρειάστηκε η βίαιη επιβολή μέσω των «αντιπαγανιστικών» πολιτικών διαφόρων Αυτοκρατόρων, καταστροφών και βεβηλώσεων αγαλμάτων, ναών και λοιπών κειμηλίων, σφαγών παγανιστών, καθώς και κάμποσοι αιώνες συστηματικού σκοταδισμού του κλασικού πνεύματος. Από την κυριαρχία, όμως, στον (μερικό) εκθρονισμό – ή έστω στον πλήρη εκθρονισμό από το επίπεδο της αδιαμφισβήτητης κυριαρχίας – χρειάστηκε η Γαλλική Επανάσταση.
Μία από τις σημαντικότερες συνεισφορές της Επανάστασης των Γάλλων στην ανθρωπότητα ήταν η έννοια του κοσμικού κράτους, του κράτους που απεκδύεται της παραδοσιακής του συσχέτισης με την οργανωμένη θρησκεία. Η ρήξη με το θρησκευτικό κατεστημένο ήταν η πιο επιτυχημένη από αυτές που επεδίωξαν οι Επαναστάτες με το Παλαιό Καθεστώς. Χωρίς την σπουδαία αυτή περίοδο, δεν θα είχαν θεσπιστεί, μεταξύ άλλων, η ελευθερία συνείδησης, ο πολιτικός χαρακτήρας των γεννήσεων, η έννοια του πολιτικού γάμου, ακόμα και του διαζυγίου. Μέχρι και η μέτρηση του χρόνου έπαψε να γίνεται με βάση το θρησκευτικό ημερολόγιο, αλλά εκκίνηση του χρόνου ήταν πια η ημέρα έλευσης της Δημοκρατίας. Κάθε ημερομηνία που πρόκειται να αναφερθεί εφεξής θα γίνει με βάση αυτό το ημερολόγιο, ως φόρος τιμής στους ένδοξους Επαναστάτες.
Καταρχήν, το θρησκευτικό ζήτημα τέθηκε σε δύο επίπεδα: αφενός το οικονομικό και αφετέρου το ιδεολογικοπολιτικό. Χρονικά, πρώτη αμφισβήτηση ήταν η οικονομική. Η Εκκλησία στην Γαλλία είχε υπό τον έλεγχό της τεράστιες περιουσίες και χωροδεσποτικά προνόμια, τα οποία οι επαναστάτες θέλησαν να της αφαιρέσουν. Στόχος ήταν να εξασφαλίσουν αρχικά την σταθερότητα της οικονομίας της χώρας (η οποία βρισκόταν σε κρίση όπως θα αναλυθεί στο επόμενο μέρος) κι έπειτα τους χωρικούς, διανέμοντας την εκκλησιαστική γη και απαλλάσσοντάς τους από τα αβάσταχτα φορολογικά βάρη προς την Εκκλησία, που συχνά ήταν μεγαλύτερα από αυτά προς τον Βασιλιά ή τον διοικητή της περιοχής.
Σε αυτήν την πρώτη φάση, πολλοί πατριώτες κληρικοί (τουτέστιν όσοι εγκατέλειψαν τις θέσεις τους στην τάξη του Κλήρου και ενώθηκαν με την Τρίτη Τάξη, προκειμένου να συγκροτήσουν την Συντακτική Συνέλευση), ήταν σύμφωνοι με τις προτεινόμενες μεταρρυθμίσεις, όσο ρηξικέλευθες κι αν ήταν, διότι δεν αμφισβητήθηκε το ίδιο το καθολικό δόγμα, ούτε η πρωτοκαθεδρία του επί των άλλων χριστιανικών και μη θρησκευτικών ομάδων. Η δεύτερη φάση, εκείνη της εν γένει αμφισβήτησης του χριστιανισμού και της θρησκείας, ήρθε μετά το κίνημα των ανυπότακτων ιερέων, όπως θα δούμε επίσης στο επόμενο μέρος.
Κατά την δεύτερη φάση, ο αντιθρησκευτικός αγώνας ριζοσπαστικοποιήθηκε και κλιμακώθηκε, παράλληλα με το γενικότερο πνεύμα της Επανάστασης. Ο έντονος αντικληρικαλισμός παντρεύτηκε με το κίνημα του Ιακωβινισμού και κατέληξε σε έκφραση εξαιρετικά προωθημένων απόψεων για την θρησκεία και σε βίαιο αποχριστιανισμό της γαλλικής κοινωνίας. Οι Επαναστάτες τότε επεδίωξαν, όχι να απαγορεύσουν κάθε θρησκεία, αλλά να εξορθολογίσουν την θρησκευτική λατρεία, ιδρύοντας μία νέα, δική τους πολιτική θρησκεία, μία θρησκεία του Λόγου και της Αρετής, την Θρησκεία του Υπέρτατου Όντος. Σε αυτό το ιστορικό ταξίδι, λοιπόν, θα ήθελα να σας πάρω και μαζί να γνωρίσουμε την διαμάχη αυτή, που μεγάλη σημασία έχει σ’ έναν τόπο που το κεκτημένο του κοσμικού κράτους ακόμα δεν αποτυπώνεται ούτε στα χαρτιά, ούτε στην καθημερινότητα.
Για να αντιληφθούμε την βαρύτητα του θρησκευτικού ζητήματος, θα πρέπει να γνωρίσουμε καλύτερα την ίδια την γαλλική θρησκευτική παράδοση. Ολόκληρο το γαλλικό κοινωνικό και πολιτικό οικοδόμημα (μέχρι και ο θρόνος) αντλούσε την νομιμοποίησή του από την θρησκευτική παράδοση, τις επιταγές του θεϊκού δικαίου δηλαδή, πιο πεζά, από την Καθολική Εκκλησία. Ο γαλλικός χώρος ήταν καθολικός: πάνω από 40.000 ενορίες, 3.000 επισκοπές, 17.000 μοναχοί στα εκατοντάδες μοναστήρια διάσπαρτα στην χώρα, παντού θρησκευτικά σύμβολα, σταυροί και εικονίσματα, όπου μπορεί να κοιτάξει κανείς. Αλλά κι ο γαλλικός χρόνος είναι εξίσου καθολικός: Οι ώρες της μέρας και της εργασίας καθορίζονται από το τοπικό καμπαναριό και τις λειτουργίες της ημέρας, το γρηγοριανό ημερολόγιο αφιερώνει κάθε μέρα σ’ έναν Άγιο, οι διάφορες θρησκευτικές αργίες αποτελούν σχεδόν το ένα τρίτο του χρόνου, η πορεία της ζωής συνοδεύεται αυστηρά από θρησκευτικά μυστήρια και απαγορεύσεις (πχ νηστείες), κοκ. Οι Γάλλοι ήταν βαθιά θρησκευόμενοι και δεν είχαν σκοπό να το αλλάξουν.
Ιδίως για τους κατοίκους της υπαίθρου, οι κληρικοί, οι μοναχοί, οι διάφορες θρησκευτικές αδελφότητες και τα τάγματα, ίσως να ήταν οι μοναδικοί φορείς εξουσίας και διοίκησης με τους οποίους είχαν συχνή και ουσιαστική επαφή. Εκκλησιάζονταν καθημερινά, πήγαιναν σε γιορτές και λιτανείες της τοπικής ενορίας, έπαιρναν μέρος σε μυστήρια, μάθαιναν γράμματα από τους κληρικούς, δέχονταν φροντίδα σε περιπτώσεις αρρώστιας, από νοσοκόμες μοναχές, λάμβαναν βοήθεια, αν βρίσκονταν σε ανάγκη από εκκλησιαστικές ομάδες, συνήπταν σύμφωνα και συμβόλαια με τους κληρικούς ως συμβολαιογράφους… Είναι αδιαμφισβήτητο ότι ο καθολικισμός κατείχε μία εξέχουσα θέση στις καρδιές και τις συνειδήσεις τους. Άλλωστε, η αθεΐα την περίοδο εκείνη δεν ήταν καθόλου διαδεδομένη, ούτε ως άποψη, ούτε ως στάση ζωής. Συναντούσε κανείς άθεους μόνο στα σαλόνια της ελίτ και των μορφωμένων αστών.
Έπειτα, είναι σημαντικό να γίνει αναφορά στην ιδιομορφία της Τάξης του Κλήρου, η οποία δικαιολογεί την αμφιθυμία του λαού ως προς τους φορείς της Εκκλησίας. Η Πρώτη Τάξη, λοιπόν, αν και ολιγάριθμη (περίπου 130.000 μέλη, σε αντίθεση με πάνω από 25.000.000 της Τρίτης Τάξης), ήταν εξαιρετικά ετερόκλητη. Χωρίζονταν επιμέρους σε Ανώτερο Κλήρο (3.000 μέλη) και Κατώτερο (όλοι οι υπόλοιποι). Οι ανώτεροι κληρικοί ήταν συχνά ευγενικής καταγωγής, ενώ όλοι οι υπόλοιποι είχαν πιο ταπεινές ρίζες. Ο υψηλός κλήρος, λοιπόν, συνήθιζε να τοποθετεί μέλη της οικογένειάς του σε εξίσου υψηλές θέσεις, να εκμεταλλεύεται για ιδία χρήση μοναστηριακή γη, να αρπάζει τα κονδύλια που προορίζονταν για τις ενορίες και τους χαμηλόβαθμους κληρικούς, κλπ, έτσι ώστε να διατηρεί ες αεί τα προνόμιά του.
Το σύστημα αυτό στερούσε ευκαιρίες από τους απλούς κληρικούς να ξεχωρίσουν πραγματικά από τον υπόλοιπο λαό, τόσο από οικονομική, όσο και από κοινωνική άποψη. Οι πολίτες δεν έβλεπαν τους παπάδες της γειτονιάς σαν εχθρούς τους, διότι βρίσκονταν πάνω κάτω στην ίδια μοίρα. Σαφώς είχαν μισθό και βρίσκονταν σε κάπως καλύτερη θέση από τον μέσο πολίτη, αλλά τίποτα σε σχέση με τους ανωτέρους τους. Έτσι, οι ανώτεροι αυτοί αξιωματούχοι του κλήρου, αντί να είναι τιμημένοι και σεβαστοί ως ικανοί και σπουδαίοι κληρικοί, κατέληξαν να είναι αντιπαθείς και συνυφασμένοι με ένα αναξιοκρατικό σύστημα που έπρεπε να ανατραπεί. Γι’ αυτό και μεγάλο μέρος του κατώτερου κλήρου ενώθηκε με την Τρίτη Τάξη, για να σχηματίσουν την Συνέλευση του Έθνους. Και γι’ αυτό, τέλος, αποκαλούμε τον Κλήρο ιεραρχική τάξη (Ordre) κι όχι νομοκατεστημένη (État).
Το τελευταίο που αξίζει να αναφερθεί είναι οι πολιτικές προεκτάσεις της θρησκείας στην Γαλλία, και συγκεκριμένα η γαλλικανική παράδοση. Ο όρος αναφέρεται σε ένα σύνολο συμπεριφορών και δογμάτων που πρωτοεμφανίζονται τον 16ο αιώνα και, εν ολίγοις, στοχεύει στην διασφάλιση της μεγαλύτερης αυτονομίας της γαλλικής Εκκλησίας από τον Πάπα, καθώς και στον προσδιορισμό της σχέσης του γαλλικού κλήρου με την μοναρχία. Τρεις είναι οι παράγοντες που παίρνουν θέση, οι οποίοι όμως δεν συμφωνούσαν συχνά μεταξύ τους: ο Βασιλιάς, που ήθελε ανεξαρτησία από τον Πάπα και επιρροή στον γαλλικό κλήρο· ο γαλλικός κλήρος, που ήθελε αυτονομία στον διορισμό επισκόπων από τον Πάπα, αλλά και αυτονομία από τον Βασιλιά· και τα παρλαμέντα (ανώτατα δικαστήρια), που ήθελαν εθνική Εκκλησία, ανεξάρτητη τόσο από την Ρώμη, όσο και από την βασιλική εξουσία. Κοινό σημείο όλων ήταν η επιθυμία για περισσότερη ανεξαρτησία από την Παπική Αυλή. Κι έτσι έγινε.
Έτσι, κατά την περίοδο αυτή, η ανάμειξη του Πάπα στα εσωτερικά της Γαλλίας, κοσμικά και μη, ήταν ελάχιστη, καθώς κανένας δεν αναγνώριζε την πρωτοκαθεδρία του. Αυτό, όμως, άλλαξε όταν στο παιχνίδι εμφανίστηκε ένας νέος παίκτης, που απειλούσε να τα ανατρέψει όλα: η Συντακτική Συνέλευση. Όταν σκούρυναν τα πράγματα για τον Θρόνο και τον Κλήρο, ο τόσο αντιπαθής Πάπας δεν φάνταζε και μια τόσο κακή λύση στον πονοκέφαλο που προκαλούσε η Τρίτη Τάξη…
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Γάλλου Αθανασίου (2018), Το θρησκευτικό ζήτημα στην Γαλλική Επανάσταση, εκδόσεις iWrite, Αθήνα.
