Η αποκαταστατική δικαιοσύνη στην Ελλάδα (Α’ Μέρος): Ιδιωτικό δίκαιο

Του Χάρη Καλπάκη,

Όλες οι κοινωνίες, από τις παρυφές της δημιουργίας τους, είχαν συνειδητοποιήσει σχεδόν αμέσως πως, προκειμένου να λειτουργούν ομαλά και αποτελεσματικά, έχουν ανάγκη από ένα νομικό σύστημα που θα επιτυγχάνει την ισορροπία και την αρμονία μεταξύ των πολιτών και του κράτους αφενός, και των ίδιων των κοινωνών αφετέρου. Για ένα σημαντικό κομμάτι της πρόσφατης ιστορίας βασικό θεμέλιο αυτού του εγχειρήματος σε όλον τον κόσμο υπήρξε η ιδέα της «ανταποδοτικής» δικαιοσύνης, που βασίζεται στο κοινώς γνωστό δόγμα «οφθαλμός αντί οφθαλμού». Πράγματι, η ισορροπία μεταξύ ανταμοιβών και τιμωριών είναι ζωτικής σημασίας για τη λειτουργία ενός δίκαιου και ισότιμου κοινωνικού συστήματος. Η μικρής, όμως, περιωπής αποτελεσματικότητα αυτού του συστήματος έχει φέρει στο προσκήνιο —όχι απλά της συζήτησης, αλλά και της πράξης— την επίσης γνωστή από αρχαιοτάτων χρόνων ιδέα της «αποκαταστατικής» δικαιοσύνης.

Έννοια και χαρακτηριστικά

Η αποκαταστατική δικαιοσύνη είναι μια προσέγγιση στη δικαιοσύνη που έχει ως στόχο την επανόρθωση των συνεπειών που προκάλεσε μια εγκληματική πράξη, ενώ παράλληλα εστιάζει στην αναστολή της επανάληψής της. Αντί να επικεντρώνεται αποκλειστικά στην τιμωρία του δράστη, όπως η ανταποδοτική δικαιοσύνη, η αποκαταστατική εστιάζει στην αντιμετώπιση των αιτιώδων αναγκών των θυμάτων και στην επαναφορά τους στο επίκεντρο της εκδήλωσης της εγκληματικής συμπεριφοράς, ενώ παράλληλα παρέχει στο δράστη την ευκαιρία να αναγνωρίσει και να αποκαταστήσει τη ζημία που προκάλεσε.

Η αποκαταστατική δικαιοσύνη μπορεί να περιλαμβάνει διάφορες μεθόδους όπως η μεσολάβηση, ο διάλογος μεταξύ δράστη και θύματος, η αποζημίωση των θυμάτων, οι εργασίες κοινωνικού χαρακτήρα ως μέρος της ποινικής κυρώσεως κ.λπ.

Στην ελληνική έννομη τάξη έχουν σταδιακά εισαχθεί και εφαρμοσθεί πολλοί θεσμοί αποκαταστατικής δικαιοσύνης, οι οποίοι στο δικονομικό δίκαιο στρέφονται προς την κατεύθυνση «ιδιωτικοποίησης» της δίκης, ενώ στο ουσιαστικό δίκαιο δομούνται γύρω από τους εξής άξονες:

1. ειρηνική συνδιαλλαγή, με διαπραγματεύσεις και εξωδικαστικές συμφωνίες,
2. ειλικρινής και γόνιμος διάλογος, για την αποκατάσταση της κοινωνικής αρμονίας και
3. μετάνοια του δράστη και συγχώρεσή του από το θύμα, γεγονός που δικαιολογεί τον μη κολασμό του πρώτου ή την αναστολή εκτέλεσης της όποιας ποινής του επιβληθεί.

Διατρέχοντας το ελληνικό ιδιωτικό και δημόσιο δίκαιο γίνεται εύκολα αντιληπτό πως η αποκαταστατική δικαιοσύνη αποτελεί πραγματικότητα για πολλά χρόνια προφανώς στο αστικό δίκαιο —το κατεξοχήν δίκαιο των ιδιωτών— αλλά βρίσκει τον δρόμο της δειλά και αποσπασματικά και στο εμπορικό και στο ποινικό δίκαιο. Μια ευσύνοπτη και ολοκληρωμένη ανάλυση, φυσικά, δεν μπορεί παρά να αναφερθεί και στις τρεις εκφάνσεις του θεσμού.

1. Αστικό Δίκαιο

Α. Άρθρο 297 εδ. β΄ ΑΚ – in natura αποκατάσταση

Σύμφωνα με το αρ. 297 ΑΚ «αντί για χρηματική αποζημίωση το δικαστήριο μπορεί, εκτιμώντας τις ειδικές περιστάσεις, να διατάξει την αποκατάσταση της προηγούμενης κατάστασης, εφόσον η αποζημίωση με τον τρόπο αυτό δεν προσκρούει στο συμφέρον του δανειστή».

Η διάταξη ρυθμίζει την συνηθέστατη σε όλους περίπτωση ανώμαλης εξέλιξης των ενοχών, κατά την οποία η παροχή του 287 ΑΚ, τρέπεται σε ενοχή αποζημίωσης του δικαιούχου/δανειστή λόγω ζημίας που υπέστη από τον υπόχρεο/οφειλέτη.

Νομολογιακά (βλ. Ενδεικ. ΟλΑΠ 4/2016, ΑΠ 945/2017) έχει κριθεί πως «κανόνας τίθεται ότι η αποζημίωση οφείλεται σε χρήμα, ενώ κατ’ εξαίρεση, παρέχεται στο δικαστή η ευχέρεια, εκτιμώντας κυριαρχικώς in concreto την υπόθεση να διατάξει την αυτούσια αποκατάσταση της ζημίας, εφόσον αυτό είναι αντικειμενικά και πρακτικά δυνατό και επιπλέον δεν προσκρούει στο συμφέρον του δανειστή». Αν, λοιπόν, και εξαιρετική η ρύθμιση εμφορείται σημαντικά από το πνεύμα της αποκαταστατικής δικαιοσύνης.

Β. Αδικαιολόγητος πλουτισμός

Ο θεσμός του αδικαιολόγητου πλουτισμού ρυθμίζεται στα άρθρα 904 επ. ΑΚ και στοχεύει στην άμβλυνση των ανισοτήτων που δημιουργεί μία περιουσιακή μετακίνηση από έναν ιδιώτη σε έναν άλλον, όταν αυτή πραγματοποιείται χωρίς νόμιμη αιτία, σαν ένας εξισσοροπητικός μηχανισμός. Αυτός είναι και ο λόγος που συμπεριλαμβάνεται στην εν λόγω ανάλυση, καθώς περιορίζει την αδικία που υφίσταται ο δότης της ωφέλειας (όπως αυτή σώζεται την στιγμή του πλουτισμού), λειτουργώντας επανορθωτικά και αποκαταστατικά.

 Γ. Καταδολίευση δανειστών

Ένας ακόμη σημαντικός αποκαταστατικός θεσμός είναι αυτός της καταδολίευσης δανειστών και ακριβέστερα της παυλιανής αγωγής (αρ.939 επ. ΑΚ). Με αυτόν σκοπείται η προστασία των δανειστών κακόπιστων οφειλετών, που με δόλιες ενέργειες, όπως την μεταβίβαση όλης ή μέρους της περιουσίας τους σε τρίτους, αποβλέπουν στην βλάβη των συμφερόντων των πρώτων.

Προϋποθέσεις της αγωγής διάρρηξης είναι :

• ύπαρξη απαίτησης του δανειστή κατά του οφειλέτη,
• απαλλοτρίωση εκ μέρους του οφειλέτη, που αφορά σε έγκυρη πράξη δικαιοπραξίας,
• σκοπός βλάβης του δανειστή,
• βλάβη του δανειστή και
• γνώση του τρίτου ότι ο οφειλέτης απαλλοτριώνει προς βλάβη του δανειστή.

Κατά την διάταξη του άρ. 943 ΑΚ «το αποτέλεσμα της διάρρηξης είναι ότι ο τρίτος έχει την υποχρέωση να αποκαταστήσει τα πράγματα στην κατάσταση που ήταν».

Δ. Λοιπές και μη εξαιρετέες ρυθμίσεις

Στην ίδια λογική κινείται και η διαζευκτική συρροή των δικαιωμάτων του αγοραστή κατ’ άρθρον 542 ΑΚ, λόγω μη ανταπόκρισης του πράγματος στην σύμβαση, οπότε «ο αγοραστής δικαιούται να: 1. απαιτήσει αποκατάσταση της ανταπόκρισης του πράγματος, 2. μειώσει το τίμημα, 3. υπαναχωρήσει από τη σύμβαση, 4. απαιτήσει αποζημίωση».

Επίσης, στοιχεία αποκαταστατικής δικαιοσύνης περιέχει:

1. η εξαίρεση της 388 ΑΚ στην αρχή pacta sunt servanda, για απρόοπτη μεταβολή των συνθηκών, που στοχεύει στην αποκατάσταση της ισορροπίας της σύμβασης εξαιτίας γεγονότων ανωτέρας βίας που δεν μπορούσαν να προβλέψουν τα μέρη,
2. η ένσταση μείωσης ποινικής ρήτρας (409 ΑΚ) που παρέχει μια παρεμβατική/αποκαταστατική εξουσία στο Δικαστήριο να μειώσει την δυσανάλογα μεγάλη ποινική ρήτρα, που συμφωνήθηκε σε προγενέστερο χρόνο από τα συμβληθέντα μέρη, στο προσήκον μέτρο, καθώς και
3. η αξίωση συμμετοχής στα αποκτήματα (1400 ΑΚ) που λειτουργεί επανορθωτικά υπέρ του συζύγου που συνέβαλε στην αύξηση της περιουσίας του άλλου, ώστε να απολαύσει και αυτός τους καρπούς της επιτυχίας τους μετά τον χωρισμό τους.

2. Εμπορικό δίκαιο

Δεδομένου ότι εγκολπώνεται στο ιδιωτικό δίκαιο, το εμπορικό δίκαιο απολαύει της εφαρμογής όλων των θεσμών αποκαταστατικής δικαιοσύνης που αναλύθηκαν αμέσως πιο πάνω. Η ιδιαιτερότητα, όμως, των θεμάτων της εμπορικής ύλης έχει οδηγήσει και στην θέσπιση ειδικότερων αποκαταστατικών θεσμών. Συγκεκριμένα:

1. Η δυνατότητα του δανειστή ομόρρυθμου εταίρου να προκαλέσει την έξοδο αυτού λόγω χρεών του, εφόσον η αναγκαστική εκτέλεση αποβεί άκαρπη (αρ. 262 ν. 4072/2012) λειτουργεί αποκαταστατικά∙ αφού δεν επιβάλλει κάποια ποινή με αμιγώς κολαστικό χαρακτήρα στον χρεωμένο εταίρο, αλλά με στάθμιση των συμφερόντων της προσωπικής εταιρείας αφενός (που θέλει να διατηρήσει τον προσωπικό της χαρακτήρα — αρ. 982 παρ. 2 ΚΠολΔ) και του δανειστή ενός από τους εταίρους αφετέρου (που επιθυμεί ικανοποίηση της αξίωσής του), επιτρέπει αυτήν την συμβιβαστική λύση.
2. Η αυτοδίκαιη απαλλαγή των καλόπιστων οφειλετών/πτωχών μετά το πέρας της πτωχευτικής διαδικασίας (αρ. 192 επ. Ν. 4738/2020) έχει έντονα στοιχεία αποκαταστατικής δικαιοσύνης, δεδομένου ότι εξασφαλίζει τόσο την ταχεία διεκπεραίωση αυτής της ασθενούς οικονομικής κατάστασης του εμπόρου, εφόσον είναι καλόπιστος, προκειμένου να ανακάμψει, όσο και την ικανοποίηση των δανειστών του στο μέτρο του δυνατού.

• Αστικό Δικονομικό Δίκαιο

Δεν είναι, όμως, ορατή μόνο στο πλαίσιο του ουσιαστικού ιδιωτικού δικαίου, αλλά μέριμνα του νομοθέτη για δικονομική έκφραση της αποκαταστατικής δικαιοσύνης υπήρξε και σε αρκετές διατάξεις της Πολιτικής Δικονομίας. Αυτή βέβαια η προσπάθει στο δικονομικό δίκαιο λαμβάνει κυρίως την μορφή «ιδιωτικοποίησης» της δίκης.

Μέσω διαφόρων διατάξεων, ο δικαστής προτείνει ή και υποχρεώνει τους διαδίκους να αναλάβουν τα ηνία της διαφοράς τους και να καταφύγουν σε συμβιβασμό ή δικαστική μεσολάβηση.

Η συμβιβαστική επίλυση διαφορών είναι μια μέθοδος όπου οι συγκρουόμενες πλευρές προσπαθούν να φθάσουν σε συμφωνία μέσω διαπραγματεύσεων και συνεννοήσεων, αντί να αποφασιστεί η διαφορά από κάποιον τρίτο, όπως ένα δικαστήριο, με έμφαση στην εύρεση κοινών λύσεων που μπορούν να ικανοποιήσουν και τις δύο πλευρές.

Από την άλλη στην διαμεσολάβηση, ο διαμεσολαβητής βοηθάει τα μέρη να βρουν μια λύση στη διαμάχη τους μέσω διαλόγου και συνεργασίας, χωρίς την ανάγκη για δικαστική επέμβαση. Αυτή η διαδικασία συχνά είναι γρηγορότερη, οικονομικότερη και πιο ικανοποιητική για τα μέρη από τη διάσκεψη σε δικαστήριο. Ενδεικτικά, αναφέρονται τα άρθρα 116Α, 209 επ. ΚΠολΔ και 6 ν. 4640/2019, που εξυπηρετούν τις δύο αυτές προσεγγίσεις.

Αντί επιλόγου

Όσο φιλόδοξες και ουσιαστικές είναι οι προαναφερθείσες προβλέψεις του νομοθέτη στο πεδίο του ιδιωτικού δικαίου για προώθηση της αποκαταστατικής δικαιοσύνης, δεν παύουν να είναι λιγοστές, πόσο μάλλον εάν αναλογιστούμε το γεγονός ότι πρόκειται για έναν κλάδο δικαίου που αφορά καθαρά τις ιδιωτικές σχέσεις και ως εκ τούτου θα έπρεπε να διακρίνεται για την ευελιξία του στην επίλυση διαφορών. Τα πράγματα παραδόξως δεν είναι ακριβώς έτσι σε έναν ιδιαιτέρως σημαντικό κλάδο του δημοσίου δικαίου, το ποινικό δίκαιο. Αλλά για αυτό το θέμα αξίζει ξεχωριστή ανάλυση.

• Απόστολος Σ. Γεωργιάδης, Ενοχικό Δίκαιο – Γενικό μέρος, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα, 2015.
• Νικόλαος Θ. Νίκας, Εγχειρίδιο Πολιτικής Δικονομίας, 3η Έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2018.
• Αθανάσιος Νικ. Καρμοιράντζος, Διπλωματική Εργασία με θέμα: Θεσμοί και στοιχεία αποκαταστατικής δικαιοσύνης στην αστική και ποινική δίκη, Θεσσαλονίκη, 2022, Διαθέσιμη εδώ.
• Κονιδάρη Αναστασία, Διδακτορική Διατριβή με θέμα: Αποκαταστατική δικαιοσύνη και έγκλημα στην Ελλάδα: οι στάσεις των Ελλήνων δικαστικών λειτουργών, Αθήνα, 2015. Διαθέσιμο εδώ.