Της Χαράς Γρίβα,
Όπως αναφέρθηκε στο Α’ Μέρος, η θεωρία των δυο άκρων, αν και μία διφορούμενη θεωρία, παρατηρήθηκε μέσα από το «ρου» της ιστορίας ότι βρίσκει αντίκρυσμα. Η σχέση ανάμεσα στην σταλινική Σοβιετική Ένωση και ναζιστική Γερμανία και οι αντιμαχόμενες πλευρές του ισπανικού εμφυλίου, επαληθεύουν την θεωρία του Faye.
Το σύμφωνο Molotov-Ribbentrop
Το Σύμφωνο Molotov-Ribbentrop του 1939, μια συνθήκη μη επίθεσης μεταξύ της ναζιστικής Γερμανίας και της Σοβιετικής Ένωσης, είναι ένα άλλο ιστορικό παράδειγμα που ευθυγραμμίζεται με τη θεωρία των δύο άκρων. Το σύμφωνο, που πήρε το όνομά του από τον Σοβιετικό Υπουργό Εξωτερικών Vyacheslav Molotov και τον Γερμανό Υπουργό Εξωτερικών Joachim von Ribbentrop, συγκλόνισε τον κόσμο επειδή έφερε κοντά δύο ιδεολογικά αντίθετα καθεστώτα.
Σύμφωνα με τους όρους του συμφώνου, η ναζιστική Γερμανία και η Σοβιετική Ένωση συμφώνησαν να μην επιτεθούν η μία στην άλλη και χώρισαν κρυφά την Ανατολική Ευρώπη σε σφαίρες επιρροής. Η συμφωνία αυτή επέτρεψε στον Hitler να εισβάλει στην Πολωνία, πυροδοτώντας τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ενώ η Σοβιετική Ένωση του Stalin κατέλαβε τμήματα της Ανατολικής Ευρώπης χωρίς να φοβάται τη γερμανική επέμβαση.
Το Σύμφωνο Molotov-Ribbentrop καταδεικνύει πώς ακροαριστερά και ακροδεξιά καθεστώτα μπορούν να βρουν κοινό έδαφος όταν αυτό εξυπηρετεί τα συμφέροντά τους. Παρά τις ιδεολογικές τους διαφορές, τόσο ο Stalin όσο και ο Hitler ήταν πρόθυμοι να παραμερίσουν τον αμοιβαίο ανταγωνισμό τους για να επιτύχουν τους αντίστοιχους στόχους τους. Αυτή η πραγματιστική συμμαχία μεταξύ δύο ολοκληρωτικών καθεστώτων υπογραμμίζει τον ισχυρισμό της θεωρίας του πετάλου ότι τα άκρα του πολιτικού φάσματος μπορούν να συγκλίνουν υπό ορισμένες συνθήκες.
«Κόκκινος τρόμος» και Μακαρθισμός στις Ηνωμένες Πολιτείες
Ο «Κόκκινος Τρόμος» στις Ηνωμένες Πολιτείες κατά τις αρχές του 20ου αιώνα αποτελεί επίσης ένα παράδειγμα της θεωρίας των δύο άκρων, όπου το ακραίο αντικομμουνιστικό συναίσθημα της δεξιάς οδήγησε σε συμπεριφορά που έμοιαζε με εκείνη των ίδιων των δυνάμεων στις οποίες εναντιώθηκε. Ο «Κόκκινος Τρόμος» αναφέρεται στην περίοδο έντονου φόβου για τον κομμουνισμό και τον ριζοσπαστικό αριστερισμό που κατέλαβε τις Ηνωμένες Πολιτείες μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (1917-1920) και ξανά κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου (1947-1957).
Κατά τη διάρκεια αυτών των περιόδων, η αμερικανική κυβέρνηση, καθοδηγούμενη από το δεξιό αντικομμουνιστικό φρόνημα, επιδόθηκε σε εκτεταμένη παρακολούθηση, λογοκρισία και διώξεις ύποπτων κομμουνιστών και αριστερών. Η Επιτροπή Αντιαμερικανικών Δραστηριοτήτων της Βουλής των Αντιπροσώπων (HUAC) και οι ακροάσεις του γερουσιαστή Joseph McCarthy είναι εμβληματικές αυτής της εποχής, όπου χιλιάδες Αμερικανοί ερευνήθηκαν, μπήκαν σε μαύρη λίστα και σε ορισμένες περιπτώσεις φυλακίστηκαν για τις πολιτικές τους πεποιθήσεις.
Η περίοδος αυτή δείχνει πώς ο ακραίος φόβος της ακροδεξιάς για τον κομμουνισμό οδήγησε σε αυταρχικές πρακτικές που αντανακλούσαν εκείνες των κομμουνιστικών καθεστώτων. Σε μια προσπάθεια να προστατεύσει το έθνος από τον αριστερό εξτρεμισμό, η κυβέρνηση των ΗΠΑ υιοθέτησε παρόμοιες τακτικές, όπως λογοκρισία, παρακολούθηση και καταστολή των διαφωνούντων, αποδεικνύοντας έτσι την αντίληψη της θεωρίας των δύο άκρων ότι τα άκρα, ανεξάρτητα από την προέλευσή τους, μπορούν να οδηγήσουν σε παρόμοια αποτελέσματα.
Η Ευρώπη μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο: Το Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα και η Ακροδεξιά
Στη μεταπολεμική Ευρώπη, ιδίως στη Γαλλία, η συμπεριφορά του Γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμματος (PCF) και ορισμένων ακροδεξιών παρατάξεων καταδεικνύει τη θεωρία των δύο άκρων. Κατά τα πρώτα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου, το PCF, ένα από τα μεγαλύτερα κομμουνιστικά κόμματα στη Δυτική Ευρώπη, ευθυγραμμίστηκε στενά με τη Σοβιετική Ένωση και υιοθέτησε μια σκληρή σταλινική στάση. Το κόμμα συμμετείχε σε μεγάλο βαθμό σε απεργίες, διαμαρτυρίες και μερικές φορές βίαιες ενέργειες με στόχο την αποσταθεροποίηση της γαλλικής κυβέρνησης και την προώθηση της κομμουνιστικής επανάστασης.
Στην άκρα δεξιά, διάφορες εθνικιστικές και φασιστικές ομάδες, ορισμένες από τις οποίες ήταν απομεινάρια του καθεστώτος του Vichy ή συνεργάτες κατά τη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής, προσπάθησαν επίσης να υπονομεύσουν τη γαλλική κυβέρνηση. Οι ομάδες αυτές ήταν συχνά βίαια αντικομμουνιστικές και συμμετείχαν σε μάχες στους δρόμους με κομμουνιστές μαχητές, ενώ παράλληλα προωθούσαν αυταρχικές και εθνικιστικές ιδεολογίες.
Παρά τους αντίθετους στόχους τους, τόσο η ακροαριστερά όσο και η ακροδεξιά στη μεταπολεμική Γαλλία χρησιμοποίησαν παρόμοιες τακτικές, συμπεριλαμβανομένης της βίας, του εκφοβισμού και των προσπαθειών υπονόμευσης των δημοκρατικών θεσμών. Αυτή η περίοδος της γαλλικής ιστορίας αναδεικνύει την παραδοχή της θεωρίας του πετάλου ότι τα άκρα μπορούν να αντικατοπτρίζουν το ένα το άλλο στις μεθόδους τους, ακόμη και αν οι ιδεολογικοί τους στόχοι είναι διαφορετικοί.
Ενώ η θεωρία των δύο άκρων παρέχει ένα ενδιαφέρον πλαίσιο για την κατανόηση των ομοιοτήτων μεταξύ των πολιτικών άκρων, δεν στερείται των επικριτών της. Μία από τις κύριες επικρίσεις είναι ότι η θεωρία υπεραπλουστεύει τη φύση των πολιτικών ιδεολογιών, εστιάζοντας υπερβολικά στις μεθόδους που χρησιμοποιούν οι εξτρεμιστές και όχι στα υποκείμενα κίνητρα και τους στόχους τους.
Οι επικριτές υποστηρίζουν ότι εξισώνοντας την άκρα αριστερά και την άκρα δεξιά, η θεωρία των δύο άκρων αγνοεί τις θεμελιώδεις διαφορές στις ιδεολογίες τους. Για παράδειγμα, ενώ τόσο ο κομμουνισμός όσο και ο φασισμός μπορούν να οδηγήσουν στον αυταρχισμό, ο κομμουνισμός βασίζεται στην ιδέα της ταξικής πάλης και της κατάργησης της ατομικής ιδιοκτησίας, ενώ ο φασισμός έχει τις ρίζες του στον εθνικισμό, τη φυλετική ανωτερότητα και τη διατήρηση των παραδοσιακών κοινωνικών ιεραρχιών. Αυτές οι διαφορές είναι σημαντικές και δεν μπορούν να παραλειφθούν κατά τη σύγκριση των δύο.
Μια άλλη κριτική είναι ότι η θεωρία των δύο άκρων μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την απονομιμοποίηση των πολιτικών κινημάτων υπονοώντας ότι κάθε κίνημα που απομακρύνεται πολύ από το κέντρο είναι εγγενώς επικίνδυνο. Αυτή η προοπτική μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την απόρριψη νόμιμων παραπόνων και κινημάτων για κοινωνική αλλαγή εξισώνοντάς τα με τον εξτρεμισμό. Για παράδειγμα, η εξίσωση του κινήματος για τα πολιτικά δικαιώματα με τα κινήματα της λευκής υπεροχής επειδή και τα δύο περιλαμβάνουν παθιασμένο ακτιβισμό θα ήταν μια κατάφωρη εσφαλμένη εφαρμογή της θεωρίας των δύο άκρων
Τέλος, ορισμένοι μελετητές υποστηρίζουν ότι η θεωρία των δύο άκρων είναι πολύ απλοϊκή για να λάβει υπόψη της την πολυπλοκότητα των πολιτικών ιδεολογιών και συμπεριφορών. Το γραμμικό φάσμα της αριστεράς και της δεξιάς, ακόμη και όταν κάμπτεται σε πέταλο, αποτυγχάνει να συλλάβει την πολυδιάστατη φύση των πολιτικών πεποιθήσεων, οι οποίες μπορούν να αναπαρασταθούν καλύτερα από πιο σύνθετα μοντέλα, όπως οι πολιτικές πυξίδες ή τα τεταρτημόρια.
Ωστόσο, ενώ η θεωρία των δύο άκρων αναδεικνύει σημαντικούς παραλληλισμούς μεταξύ των πολιτικών άκρων, δεν είναι χωρίς τους περιορισμούς της. Η θεωρία μπορεί να υπεραπλουστεύσει την πολυπλοκότητα των πολιτικών ιδεολογιών και να συσκοτίσει τις σημαντικές διαφορές μεταξύ τους. Επιπλέον, η εφαρμογή της πρέπει να είναι διαφοροποιημένη ώστε να αποφεύγεται η ψευδής εξίσωση κινημάτων με θεμελιωδώς διαφορετικούς στόχους και αξίες.
Τελικά, η θεωρία των δύο άκρων χρησιμεύει ως μια χρήσιμη υπενθύμιση ότι ο εξτρεμισμός, ανεξάρτητα από τις ιδεολογικές του ρίζες, αποτελεί απειλή για τις δημοκρατικές αρχές και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Μας ενθαρρύνει να παραμείνουμε σε επαγρύπνηση απέναντι στην άνοδο του αυταρχισμού σε όλες τις μορφές του, είτε αυτός προέρχεται από την άκρα αριστερά είτε από την άκρα δεξιά.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- ‘Horseshoe theory’ is nonsense – the far right and far left have little in common, theconversation.com, διαθέσιμο εδώ.
- Jean-Pierre Faye (2002), Le Siècle des idéologies, εκδ: Pocket
- Tony Judt (2012), Η Ευρώπη μετά τον πόλεμο (μτφρ. Νικηφόρος Σταματάκης, Ελένη Αστερίου – επιμ. Ελένη Αστερίου), Αθήνα: εκδ. Αλεξάνδρεια
