Της Χαράς Γρίβα,
Η θεωρία των δύο άκρων (Horseshoe Theory) είναι μια πολιτική αντίληψη που υποδηλώνει ότι η άκρα αριστερά και η άκρα δεξιά του πολιτικού φάσματος, αντί να βρίσκονται στα αντίθετα άκρα, είναι στην πραγματικότητα πιο κοντά η μία στην άλλη από άποψη ιδεολογίας και συμπεριφοράς από ό,τι στο μετριοπαθές κέντρο. Η ιδέα αυτή αμφισβητεί τη συμβατική γραμμική αναπαράσταση της πολιτικής ιδεολογίας, όπου η αριστερά και η δεξιά τοποθετούνται ως πολικά αντίθετα. Αντ’ αυτού, η θεωρία υποστηρίζει ότι το πολιτικό φάσμα απεικονίζεται με μεγαλύτερη ακρίβεια ως πέταλο, με τα άκρα να λυγίζουν το ένα προς το άλλο, μοιάζοντας με το σχήμα του πετάλου.
Η θεωρία των δύο άκρων προτάθηκε για πρώτη φορά από τον Γάλλο συγγραφέα και φιλόσοφο Jean-Pierre Faye τον 20ο αιώνα και έχει προκαλέσει σημαντικές συζητήσεις. Οι επικριτές της υποστηρίζουν ότι υπεραπλουστεύει την πολυπλοκότητα των πολιτικών ιδεολογιών, ενώ οι υποστηρικτές της τη θεωρούν χρήσιμο εργαλείο για να κατανοήσουμε πώς ο εξτρεμισμός, ανεξάρτητα από τις ιδεολογικές του ρίζες, μπορεί να οδηγήσει σε παρόμοια αποτελέσματα.
Ο Jean-Pierre Faye εισήγαγε για πρώτη φορά την έννοια της θεωρίας των δύο άκρων στο βιβλίο του του 1996, “Le Siècle des idéologies” («Ο αιώνας των ιδεολογιών»). Ο Faye, ο οποίος ασχολήθηκε με τις ολοκληρωτικές τάσεις τόσο του φασισμού όσο και του κομμουνισμού, παρατήρησε ότι τα ακραία άκρα του πολιτικού φάσματος παρουσιάζουν συχνά παρόμοια αυταρχικά χαρακτηριστικά, παρά τις φαινομενικά αντίθετες ιδεολογίες τους. Υποστήριξε ότι αυτές οι ομοιότητες στην πράξη -όπως η καταστολή της διαφωνίας, η χρήση προπαγάνδας και η επιδίωξη ενός ουτοπικού οράματος- σήμαιναν ότι η άκρα αριστερά και η άκρα δεξιά δεν ήταν τόσο μακριά μεταξύ τους όσο πιστεύεται συνήθως.
Η θεωρία των δύο άκρων του Faye αμφισβήτησε το παραδοσιακό πολιτικό φάσμα αριστερά-δεξιά, το οποίο τοποθετεί τον κομμουνισμό και τον σοσιαλισμό στα αριστερά και τον φασισμό και τον εθνικισμό στα δεξιά. Σε αυτή την παραδοσιακή άποψη, το κέντρο καταλαμβάνεται από μετριοπαθείς και φιλελεύθερες ιδεολογίες. Ωστόσο, το μοντέλο του Faye υποδηλώνει ότι όταν φτάνουν στα άκρα τους, τόσο οι αριστερές όσο και οι δεξιές ιδεολογίες μπορούν να οδηγήσουν σε παρόμοια αποτελέσματα, κάμπτοντας έτσι το γραμμικό φάσμα σε σχήμα πετάλου, όπου τα άκρα σχεδόν συναντώνται.
Η θεωρία των δύο άκρων έχει σημαντικές επιπτώσεις στην κατανόηση της πολιτικής συμπεριφοράς και της ιδεολογίας. Υποδηλώνει ότι ο εξτρεμισμός, ανεξάρτητα από την ιδεολογική του βάση, οδηγεί συχνά σε παρόμοιες αυταρχικές πρακτικές. Αυτή η σύγκλιση συμβαίνει επειδή τόσο οι ακροαριστερές όσο και οι ακροδεξιές ιδεολογίες είναι πρόθυμες να συμβιβάσουν τις δημοκρατικές αρχές για να επιτύχουν τους στόχους τους, οι οποίοι συχνά περιλαμβάνουν το όραμα μιας εξαγνισμένης ή ιδανικής κοινωνίας. Αυτά τα άκρα μπορεί να χρησιμοποιούν παρόμοιες μεθόδους, όπως η βία, η καταστολή της ελευθερίας του λόγου και ο συγκεντρωτικός έλεγχος, για να διατηρήσουν την εξουσία και να εφαρμόσουν τα οράματά τους.
Ωστόσο, η θεωρία των δύο άκρων έχει επίσης επικριθεί για την υπεραπλούστευση της πολύπλοκης φύσης των πολιτικών ιδεολογιών. Οι επικριτές υποστηρίζουν ότι συγχέει τα κίνητρα και τους τελικούς στόχους των ακροαριστερών και ακροδεξιών κινημάτων, αγνοώντας τις θεμελιώδεις διαφορές στις φιλοσοφίες που τους διέπουν. Ενώ η ακροδεξιά συχνά επιδιώκει να διατηρήσει ή να αποκαταστήσει μια αντιληπτή τάξη του παρελθόντος που βασίζεται στον εθνικισμό, τη φυλή ή την παράδοση, η ακροαριστερά συνήθως στοχεύει στη δημιουργία μιας νέας κοινωνικής τάξης που βασίζεται στην ισότητα και την ταξική πάλη. Έτσι, ενώ οι μέθοδοί τους μπορεί να συγκλίνουν, οι απώτεροι στόχοι τους παραμένουν διαφορετικοί.
Για να κατανοήσουμε καλύτερα τη θεωρία του πετάλου, είναι χρήσιμο να εξετάσουμε ιστορικά παραδείγματα από τον 20ο αιώνα όπου η άκρα αριστερά και η άκρα δεξιά παρουσίασαν παρόμοιες συμπεριφορές ή πολιτικές, παρά τις διαφορετικές ιδεολογίες τους.
Η σταλινική Σοβιετική Ένωση και η ναζιστική Γερμανία
Ένα από τα πιο συχνά αναφερόμενα παραδείγματα της θεωρίας του πετάλου στην πράξη είναι η σύγκριση μεταξύ της Σοβιετικής Ένωσης του Joseph Stalin και της ναζιστικής Γερμανίας του Adolf Hitler. Παρά το γεγονός ότι θεμελιώθηκαν σε ριζικά διαφορετικές ιδεολογίες -τον μαρξισμό-λενινισμό από τη μία πλευρά και τον φασισμό από την άλλη- και τα δύο καθεστώτα εμφάνισαν εντυπωσιακά παρόμοια ολοκληρωτικά χαρακτηριστικά.
Στη σταλινική Σοβιετική Ένωση, το Κομμουνιστικό Κόμμα υπό τον Stalin εφάρμοσε ένα άκρως συγκεντρωτικό, αυταρχικό καθεστώς που κατέστειλε την πολιτική διαφωνία, ήλεγχε τα μέσα ενημέρωσης και χρησιμοποιούσε την κρατική τρομοκρατία για να διατηρήσει την εξουσία. Το καθεστώς του Stalin χαρακτηριζόταν από εκκαθαρίσεις, στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας (Gulags) και λατρεία στο πρόσωπο του ηγέτη, όλα στο όνομα της οικοδόμησης μιας σοσιαλιστικής ουτοπίας.
Ομοίως, η ναζιστική Γερμανία υπό τον Hitler ήταν ένα ολοκληρωτικό κράτος που χρησιμοποιούσε την προπαγάνδα, τη λογοκρισία και την τρομοκρατία για να ελέγχει τον πληθυσμό. Το ναζιστικό καθεστώς εφάρμοσε επίσης στρατόπεδα συγκέντρωσης, οργάνωσε μαζικές εκκαθαρίσεις και καλλιέργησε μια λατρεία προσωπικότητας γύρω από τον Χίτλερ. Παρά τις αντίθετες ιδεολογίες τους -κομμουνισμός εναντίον φασισμού- και τα δύο καθεστώτα επέδειξαν παρόμοια περιφρόνηση για τις ατομικές ελευθερίες και τα ανθρώπινα δικαιώματα κατά την επιδίωξη των στόχων τους.
Οι ομοιότητες μεταξύ της σταλινικής Σοβιετικής Ένωσης και της ναζιστικής Γερμανίας αποτελούν παράδειγμα του ισχυρισμού της θεωρίας του πετάλου ότι οι ακροαριστερές και ακροδεξιές ιδεολογίες μπορούν να οδηγήσουν σε συγκρίσιμα αποτελέσματα. Και τα δύο καθεστώτα έδωσαν προτεραιότητα στο κράτος έναντι του ατόμου, χρησιμοποίησαν βίαιες μεθόδους για την καταστολή της αντιπολίτευσης και προσπάθησαν να αναμορφώσουν την κοινωνία σύμφωνα με τα ιδεολογικά τους οράματα.
Ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος
Ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος (1936-1939) προσφέρει ένα άλλο παράδειγμα της θεωρίας των δύο άκρων, όπου τόσο η άκρα αριστερά όσο και η άκρα δεξιά επιδόθηκαν σε ακραία βία και αυταρχικές πρακτικές. Ο πόλεμος διεξήχθη μεταξύ των Ρεπουμπλικάνων, ενός συνασπισμού αριστερών ομάδων που περιλάμβαναν κομμουνιστές, σοσιαλιστές και αναρχικούς, και των Εθνικιστών, με επικεφαλής τον στρατηγό Francisco Franco, ο οποίος εκπροσωπούσε την ακροδεξιά.
Κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης, και οι δύο πλευρές διέπραξαν φρικαλεότητες εναντίον αμάχων και επιδόθηκαν σε συστηματική καταστολή των αντιπάλων τους. Οι Ρεπουμπλικάνοι, παρά την αριστερή ιδεολογία τους, πραγματοποίησαν μαζικές εκτελέσεις πολιτικών κρατουμένων, κληρικών και αντιληπτών «ταξικών εχθρών». Από την άλλη πλευρά, οι εθνικιστές του Franco, υποκινούμενοι από τη φασιστική ιδεολογία, επιδόθηκαν επίσης σε εκτεταμένη τρομοκρατία, συμπεριλαμβανομένης της εκτέλεσης χιλιάδων ύποπτων αριστερών και της καταστολής της περιφερειακής αυτονομίας.
Ενώ ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος ήταν κατά βάση ένας αγώνας μεταξύ δύο αντίθετων ιδεολογιών, οι ακραίες μέθοδοι που χρησιμοποίησαν και οι δύο πλευρές καταδεικνύουν πώς η θεωρία του πετάλου εκδηλώνεται στην πράξη. Τόσο η ακροαριστερά όσο και η ακροδεξιά έδιναν προτεραιότητα στην ιδεολογική καθαρότητα έναντι των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, οδηγώντας σε παρόμοιες μορφές βίας και καταστολής.
Σε Β’ μέρος, θα αναφερθούμε εκτενέστερα και σε περισσότερα παραδείγματα που ερμηνεύουν την θεωρία των δυο άκρων, μια αμφιλεγόμενη θεωρία η οποία, ωστόσο, βρίσκει αντίκρισμα στα μισά του 20ου αιώνα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- ‘Horseshoe theory’ is nonsense – the far right and far left have little in common, theconversation.com, διαθέσιμο εδώ.
- Jean-Pierre Faye (2002), Le Siècle des idéologies, εκδ: Pocket
- Tony Judt (2012), Η Ευρώπη μετά τον πόλεμο (μτφρ. Νικηφόρος Σταματάκης, Ελένη Αστερίου – επιμ. Ελένη Αστερίου), Αθήνα: εκδ. Αλεξάνδρεια
