Του Γιώργου Τζεμίντιμπη,
Η νέα κλιματική πραγματικότητα βρίσκει την ανθρωπότητα απροετοίμαστη. Παρ’ όλες τις φιλόδοξες νομικές και διπλωματικές προσπάθειες, από το Kyoto (1997) και το Παρίσι (2015) έως σήμερα, τα κράτη από μόνα τους δε φαίνεται να είναι αρκετά ισχυρά ή πρόθυμα, ώστε να αναχαιτίσουν αυτόν τον μεγάλο κίνδυνο. Ωστόσο, εδώ και δεκαετίες, ο Ο.Η.Ε. τονίζει τον κρίσιμο ρόλο που μπορούν να παίξουν οι ιθαγενείς λαοί στη συνετή διαχείριση και διάσωση σημαντικών οικοσυστημάτων: οι Αβορίγινες στην Αυστραλία, οι Inuit στον Καναδά, καθώς και οι διάφοροι ιθαγενείς λαοί του απειλούμενου δάσους του Αμαζονίου. Το 2020, μάλιστα, έγινε έκκληση από τον Ο.Η.Ε. για εμπέδωση των δικαιωμάτων των ιθαγενών, ούτως ώστε να υπάρξει κινητοποίηση για ένα συμπεριληπτικό, βιώσιμο και ανθεκτικό μέλλον για όλη την ανθρωπότητα, που θα περνά απ’ τη δράση των λαών αυτών. Αξίζει, λοιπόν, να δούμε κάποιες πρόσφατες, ελπιδοφόρες εξελίξεις στην κινητοποίηση των περί τον Αμαζόνιο ιθαγενών, από τη Βραζιλία μέχρι την Κολομβία. Δυστυχώς, όσο και να το θέλαμε όλοι μας, οι λύσεις αυτές δεν αρκούν μονάχες, μήτε και φανερώνουν πάντοτε ανάκαμψη του οικοσυστήματος, αλλά εξυμνούν σίγουρα την αντοχή του πνεύμονα του πλανήτη και των ανθρώπων του.
Η σύγχρονη νομική θεωρία τείνει να εξετάζει τα δικαιώματα υπό το πρίσμα των γενεών: μετά από δύο γενιές πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων, η τρίτη γενιά ρίχνει το βάρος στα περιβαλλοντικά δικαιώματα. Ιδίως όσον αφορά το δάσος του Αμαζονίου, από το μέσον της δεκαετίας του 2010, γίνονται μεγάλες προσπάθειες στην Κολομβία από ιθαγενείς, νέους και μη, να διασωθεί το τμήμα του δάσους που αναλογεί στη χώρα. Το Συνταγματικό Δικαστήριο της Κολομβίας έχει αναγνωρίσει «δικαιώματα της φύσης», των ζώων, των φυτών, έως και των ποταμών που περνούν τη «ζωή» τους στον Αμαζόνιο. Μια χαρακτηριστική απόφαση, που χαρακτηρίζει και άλλες ανάλογες προσπάθειες δικαστηρίων στη Βραζιλία. Παρ’ όλα αυτά, τούτο μόνο δεν αρκεί.
Συνοψίζοντας τις θέσεις των ιθαγενών όλου του Αμαζονίου, θα βρίσκαμε μία λέξη: «οριοθέτηση». Οι άνθρωποι αυτοί επιμένουν ότι η κακοποίηση του Αμαζονίου είναι πολυπαραγοντικό ζήτημα, ωστόσο θεωρούν πως η οριοθέτηση συγκεκριμένων ζωνών υπό την εποπτεία των ιθαγενών –όπως προβλέπεται ρητά στο Σύνταγμα της Βραζιλίας, αν και η διάταξη μένει σε γενικές γραμμές ανεφάρμοστη– θα παρείχε πολλά οφέλη. Οι δε κοινότητες ιθαγενών από την Κολομβία, αν και συντάσσονται με την προαναφερθείσα απόφαση του Συνταγματικού Δικαστηρίου, επιμένουν ότι η αυξημένη κυβερνητική εποπτεία στον Αμαζόνιο (όπως πρότεινε να κάνει η Κυβέρνηση) δεν είναι αρκετά αποτελεσματική, αλλά ενίοτε περιορίζει τον ρόλο των τοπικών κοινοτήτων, οι οποίες γνωρίζουν καλύτερα το δάσος, αφού ζουν αιώνες σ’ αυτό.
Δύο χαρακτηριστικές προσπάθειες «επιθετικής υπεράσπισης» του Αμαζονίου έλαβαν χώρα αυτό το έτος, στο Εκουαδόρ και τη Βολιβία, όσον αφορά το άνοιγμα ορυχείων στο τροπικό δάσος. Στο Εκουαδόρ, ο Leonidas Iza, Πρόεδρος της μεγαλύτερης κοινότητας ιθαγενών στη χώρα, απείλησε να οδηγήσει την υπόθεση στο Ανώτατο Δικαστήριο του κράτους και στην Διαμερικανική Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (IACHR), αν παρουσιαστεί τέτοια ανάγκη. Στη δε Βολιβία, χιλιάδες διαδηλωτές συγκεντρώθηκαν στη γέφυρα του ποταμού Άλτο Μπένι, φωνάζοντας: «Ναι στο νερό, όχι στα ορυκτά! Ζήτω η Αμαζονία!». Η χρήση του όρου Αμαζονία είναι μάλλον ενδεικτική για τα πιστεύω αυτών των ανθρώπων, για τους οποίους το δάσος δεν είναι απλώς ένα οικοσύστημα άξιο μελέτης, αλλά ένας ζωντανός τόπος, όπου άλλοτε απειλήθηκε μαζικά η ύπαρξη των προγόνων τους, ενώ τώρα απειλείται ξανά η δική τους ύπαρξη, αλλά από άλλη αιτία. Στο γειτονικό Περού, η ιστορική φυλή του Αμαζονίου, Asháninka, αντιμετωπίζει προβλήματα, που οφείλονται στις μειωμένες βροχοπτώσεις. Το χώμα είναι φτωχό σε θρεπτικά συστατικά, το νερό περιορίζεται, σημαντικά φυτά, όπως η κόκα, την οποία οι κάτοικοι χρησιμοποιούσαν ανέκαθεν για σκοπούς ιατρικούς και τελετουργικούς, σπανίζουν. Η πρέσβης μίας κοινότητας Asháninka, ετών 58, διηγείται στον διεθνή τύπο ότι η κατάσταση δεν ήταν πάντα τέτοια. Τα λόγια της συγκλονίζουν, μαρτυρούν την πίστη που ανέκαθεν είχαν αυτοί οι λαοί στα δικαιώματα της φύσης, την οποία ο δυτικός νομικός πολιτισμός άργησε πολύ να συνειδητοποιήσει: «Τα δάση ήταν πάντα το φαρμακείο μας, αλλά τώρα τα σκοτώνουν, λες και πρόκειται για ανθρώπους».
Η κυρία αυτή, γιαγιά της κοινότητας, μητέρα δέκα παιδιών, υφάντρα και παραδοσιακή φαρμακοποιός, δηλώνει ότι πλέον εργάζονται περισσότερο και κερδίζουν λιγότερα. Η κοινότητα αυτή θα αναγκαστεί να μετοικίσει. Ο αρχηγός της φυλής, που ανέλαβε μετά τον θάνατο του πατέρα του, θα ηγηθεί αυτής της αποστολής. Πέρυσι διένυσε εκατοντάδες χιλιόμετρα ακολουθώντας τον ρου του ποταμού, για να βρει έναν νέο τόπο εγκατάστασης για τη φυλή του: πιστεύει ότι τον βρήκε στην επαρχία Γιουκάλι, την οποία περιγράφει ως πράσινη και με πολλά νερά. Μια τέτοια μετοίκιση δεν είναι, βέβαια, εύκολη υπόθεση. Αλλά τόσο ο ίδιος όσο και η μητέρα του φαίνονται πολύ πρόθυμοι να ηγηθούν της προσπάθειας για την αναδημιουργία της κοινότητάς τους αλλού, μακριά απ’ την προγονική τους γη. Η μητέρα του δηλώνει: «Έχω οκτώ εγγόνια. Δεν θα ’χουν δει δάση σαν και κείνα. Θα τους μάθω τα φυτά». Ο δε ηγέτης της κοινότητας ευελπιστεί ότι θα αποκτήσουν μακροπρόθεσμα τίτλο στα εδάφη όπου θα εγκατασταθούν, χάρη στην οριοθέτηση. Οι δυσκολίες, όμως, δεν είναι μόνο νομικές, αλλά και πραγματικές, αφού η περιοχή Γιουκάλι φημίζεται για την παραγωγή κοκαΐνης και για τη δράση πολλών διακινητών της, οι οποίοι δε θα είναι ευχαριστημένοι με την εγκατάσταση ενός τέτοιου λαού, που μήτε θα θέλει να συμπράξει στο έγκλημά τους μήτε μπορεί να διανοηθεί την περαιτέρω κακοποίηση του Αμαζονίου. «Κάποιοι λένε ότι αυτή η περιοχή είναι πολύ μακριά και δύσκολη να την αποκτήσουμε, αλλά είναι θέμα βούλησης. Δε θα την εξασφαλίσουμε εν μιά νυκτί. Αλλά πρέπει να θέσουμε τα θεμέλια για τις επερχόμενες γενεές. […] Είναι μια μάχη. Έχουμε την ενέργεια. Έχουμε την ιδέα, τη δύναμη και τις συμμαχίες μας. Η δική μας περιοχή κατακρεουργήθηκε, γιατί να μην αναζητήσουμε, λοιπόν, τον νέο μας παράδεισο;».
Παράλληλα, μη κυβερνητικά προγράμματα, όπως το φιλόδοξο Amazon Team, ενισχύουν τον Αμαζόνιο και τις φυλές του, ονομάζοντάς τους υπερασπιστές του δάσους. Εδώ και είκοσι πέντε χρόνια, επιμένουν ότι η οικονομική αυτονομία των φυλών δεν αρκεί, αλλά καίριο ρόλο παίζει και η πολιτιστική τους κληρονομιά. Ο δυτικός πολιτισμός, πιστεύουν, έχει αλλοιώσει τη γνώση του περιβάλλοντος για πολλούς ιθαγενείς, κάτι που τους οδηγεί συχνά και στην υιοθέτηση αστικού τρόπου ζωής –αυτό έχει συμβεί, κατά τα στατιστικά, περίπου με το ήμισυ των λαών αυτών. Το πρόγραμμα τούτο δίνει έμφαση στην «πολιτιστική ανάκαμψη» των ιθαγενών του Αμαζονίου, μέσω προγραμμάτων εκπαίδευσης και μεταλαμπάδευσης προγονικών γνώσεων, ιδίως όσον αφορά παραδοσιακές θεραπείες. Έχουν ιδρυθεί παραδοσιακά φαρμακεία, όπου διδάσκονται τέτοιες γιατρειές, ενώ δίνονται συμβουλές στους ιθαγενείς και όσον αφορά τη βελτιστοποίηση των καλλιεργειών τους.
Ο τελικός λόγος, ωστόσο, για την επιτυχία όλων αυτών των δράσεων ανήκει στις Κυβερνήσεις της Νοτίου Αμερικής. Η Κυβέρνηση Lula της Βραζιλίας, στον ενάμιση περίπου χρόνο διακυβέρνησής της, έχει περιορίσει στο μισό την ετήσια αποψίλωση του Αμαζονίου. Δεσμεύεται, δε, ότι μέχρι το 2030 θα την έχει εξαλείψει πλήρως. Η Υπουργός Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής, Μαρίνα Σίλβα, παραδέχτηκε ότι μέχρι στιγμής η αστυνόμευση υπήρξε το κύριο εργαλείο στον αγώνα κατά της αποψίλωσης, αλλά επιμένει ότι ο ρόλος της κυβέρνησης πρέπει να διευρυνθεί, ενώ η επιχειρηματική δραστηριότητα πρέπει να περιοριστεί αυστηρά μέσω βιώσιμων λύσεων. Ουδείς λόγος, όμως, για τις κοινότητες των ιθαγενών. Στη μεγαλύτερη συνάντηση εκπροσώπων από όλες σχεδόν τις κοινότητες ιθαγενών, ο πρόεδρος Lula δεν προσεκλήθη. Διαπιστώθηκε, δε, ότι από τα 25 προεκλογικά αιτήματα των φυλών του Αμαζονίου για την προστασία της ζωής και του περιβάλλοντός τους, με κυριότερο όλων, βεβαίως, την οριοθέτηση, ο Πρόεδρος και η Κυβέρνησή του έχουν τηρήσει τη δέσμευσή τους μόνο για τα 10 από αυτά. Τα 1,7 εκατομμύρια ιθαγενών της Βραζιλίας θεωρούν την παρούσα κατάστασή τους κρίσιμη για το μέλλον της χώρας. Η αδράνεια της Κυβέρνησης φαίνεται να οδήγησε τους Munduruku να ορίσουν μόνοι τους τα σύνορα της περιοχής τους. Το θετικό είναι μάλλον ότι η κατάσταση είναι τόσο σοβαρή, ώστε τα αιτήματα των ιθαγενών όλης της Νότιας Αμερικής, χαίρουν, ως επί το πλείστων, προσοχής.
Μένει όμως οι Κυβερνήσεις να δείξουν τη δέουσα ευαισθησία, όπως και οφείλουν άλλωστε, κατά τις διεθνείς υποχρεώσεις τους, σεβόμενες τους λαούς των οποίων τα δικαιώματα ορκίζονται με σύνεση και αιδώ να προασπίζουν.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Indigenous Peoples at the United Nations, United Nations, διαθέσιμο εδώ
- Jaguars, Macaws and Tropical Dry Forest Have a Right To Exist, a Colombian Court Is Told, Inside Climate News, διαθέσιμο εδώ
- ‘Nothing left’: How climate change uprooted an Indigenous village, Al Jazeera, διαθέσιμο εδώ
- Deforestation in Amazon forest at its lowest level since 2016: Brazil govt, Business Standard, διαθέσιμο εδώ
- Our Strategies: How We Do It, Amazon Team, διαθέσιμο εδώ
- Environmental, Indigenous groups in Ecuador threaten action over Amazon oilfield. Reuters, διαθέσιμο εδώ
