Η «Αντεπανάσταση» και η κόντρα Μεταξά – Τσαλδάρη

Της Αλεξίας Κυριαζοπούλου,

Η ελληνική πολιτική ιστορία είναι γεμάτη από οξυμένες κρίσεις οι οποίες καθόρισαν τις ιστορικές εξελίξεις και την εν γένη πορεία του ελληνικού κράτους. Ο 20^ος αιώνας και συγκεκριμένα η δεκαετία του 1920 έχει χαραχθεί στην μνήμη των Ελλήνων, τα γεγονότα που οδήγησαν τελικά στην Μικρασιατική καταστροφή αποτέλεσε τον κυριότερο λόγο πολιτικών συγκρούσεων. Η πολιτική αστάθεια που επικρατούσε στην χώρα ήταν αποτέλεσμα πολλών γεγονότων, όπως το Δημοψήφισμα που καθόρισε την Αβασίλευτη Δημοκρατία στην Ελλάδα και, κατ’ επέκταση, η έξωση της δυναστείας των Γλύξμπουργκ, η Δικτατορία του Πάγκαλου το 1925 κ.α., επηρέασαν το καθένα με τον τρόπο του την πολιτική και κοινωνική ζωή του τόπου. Μέσα σε αυτό το τοπίο συναντάμε και τους δύο μεγάλους πολιτικούς χώρους της εποχής, τον βενιζελικό και τον αντιβενιζελικό, με τον καθένα να επιδιώκει να πάρει με το μέρος του τους πολίτες.

Κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, η Ελλάδα έπρεπε να πάρει ξεκάθαρη θέση για τη συμμαχία. Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος και Μεταξάς υποστήριζαν την ουδετερότητα, αλλά δεν ήταν αρκετά συμφέρουσα για την Ελλάδα από την άλλη πλευρά ο Βενιζέλος πίστευε ότι η συμμετοχή στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ θα απέφερε τεράστια κέρδη. Όμως η τύχη και η πορεία της χώρας ήταν στα χέρια του Βενιζέλου, οπότε ο Μεταξάς υπέβαλε την παραίτησή του στις 17 Φεβρουαρίου 1915, μαζί με αίτηση αποστράτευσης του. Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος συμφώνησε με τον Μεταξά, οπότε ο Βενιζέλος υπέβαλε την παραίτησή του στις 28 Φεβρουαρίου και η αποστολή του ελληνικού στρατού στα Δαρδανέλια δεν προχώρησε. Ο Μεταξάς επέστρεψε στο στρατό και ανέλαβε την ηγεσία του υπό την κυβέρνηση του Δημητρίου Γούναρη μέχρι τον Ιούλιο του 1916. Τον Μάιο του 1917, η κυβέρνηση του Αλέξανδρου Ζαΐμη τον εξόρισε στην Κορσική, από όπου διέφυγαν μαζί με τον Δημήτριο Γούναρη, ταξιδεύοντας στη Σαρδηνία και στη συνέχεια πίσω στην Ελλάδα.

Στις εκλογές της 1^ης Νοεμβρίου 1920 ο Βενιζέλος ηττήθηκε και το Λαϊκό Κόμμα ανέλαβε την κυβέρνηση, κύριο μέλημα του οποίου ήταν η αποκατάσταση του βασιλιά, που ήταν η αρχή του τέλους της μικρασιατικής καταστροφής. Ο Μεταξάς επέστρεψε στο στρατό και ανέλαβε την ηγεσία του υπό την κυβέρνηση του Δημητρίου Γούναρη μέχρι τον Ιούλιο του 1916. Τον Μάιο του 1917, η κυβέρνηση του Αλέξανδρου Ζαΐμη τον εξόρισε στην Κορσική, από όπου διέφυγαν μαζί με τον Δημήτριο Γούναρη, ταξιδεύοντας στη Σαρδηνία και στη συνέχεια πίσω στην Ελλάδα. Στις εκλογές της 1^ης Νοεμβρίου 1920 ο Βενιζέλος ηττήθηκε και το Λαϊκό Κόμμα ανέλαβε την κυβέρνηση, κύριο μέλημα του οποίου ήταν η αποκατάσταση του βασιλιά, που ήταν η αρχή του τέλους της μικρασιατικής καταστροφής. Ο Μεταξάς διαφώνησε με την άποψη του Γούναρη και του Κωνσταντίνου για συνέχιση της κατάληψης της Άγκυρας από τον ελληνικό στρατό, υπέβαλε την παραίτησή του και αποσύρθηκε με τον βαθμό του αντιστράτηγου, μετά από αυτό, αποφάσισε να ασχοληθεί με την πολιτική.

Στην πολιτική σκακιέρα της χώρας, στις 12 Οκτωβρίου 1922, κάνει την εμφάνιση του ένα νέο κόμμα υπό την ηγεσία του Ιωάννη Μεταξά, το κόμμα των Ελευθεροφρόνων, το οποίο ακολουθούσε κυρίως αντιβενιζελική πολιτική, από την άλλη πλευρά υπό την ηγεσία του Παναγή Τσαλδάρη το Λαϊκόν Κόμμα υποστήριζε τη Βασιλευόμενη Δημοκρατία ως το καταλληλότερο πολίτευμα για την Ελλάδα. Αλλά σε όλη τη δεκαετία του 1920 ο Τσαλδάρης απέφευγε να έρθει σε απευθείας σύγκρουση και ρήξη με τους Φιλελεύθερους για αυτό το ζήτημα επιδεικνύοντας συναινετική διάθεση. Με εξαίρεση τις εκλογές της 7^ης Νοεμβρίου 1926, το κόμμα του Μεταξά, το οποίο σπάνια ξεπερνούσε τους επτά βουλευτές, στις επόμενες εκλογές έλαβε 54 έδρες αλλά δεν συμπεριλήφθηκε στον σχηματισμού του κοινοβουλίου λόγω της αντίθεσής του και της διαφωνίας του κατά τη διάρκεια της δικτατορίας του Πάγκαλου.

Έτσι, δημιουργήθηκε μια άτυπη διαμάχη που είχε ανάμεσα στις δυο ηγετικές φυσιογνωμίες του Λαϊκού Κόμματος και Ελευθεροφρόνων, από τη μία του Ιωάννη Μεταξά, που υποστήριζε τον καιρό εκείνο την Αβασίλευτη Δημοκρατία και την ενίσχυση του κοινοβουλευτισμού, και από την άλλη του Παναγή Τσαλδάρη που δεν επιθυμούσε την αλλαγή του πολιτειακού καθεστώτος. Την επόμενη δεκαετία, ο Μεταξάς δεν έπαψε ποτέ να επιθυμεί την αποκατάσταση της μοναρχίας και την επιστροφή του Γεωργίου Β’ στην Ελλάδα. Όποιες ελπίδες εκλογικής επιτυχίας είχε ο Μεταξάς (και μαζί του ο αντιβενιζελισμός) εξανεμίστηκαν με την εμπλοκή του στη λεγόμενη «Αντεπανάσταση» τον Οκτώβριο του 1923. Αυτό το στρατιωτικό κίνημα, παρά την ανομοιογένεια των συμμετεχόντων και των κινήτρων τους, κατέληξε να αντιπροσωπεύει μία αντεπίθεση του αντιβενιζελισμού, με διακηρυγμένο στόχο τη διεξαγωγή εκλογών με το προηγούμενο εκλογικό σύστημα. Με επικεφαλής τους Βενιζελικούς υποστρατήγους Γ. Λεοναρδόπουλο και Π. Γαργαλίδη και το Βασιλόφρονα συνταγματάρχη Γ. Ζήρα, το κίνημα εκδηλώθηκε τα μεσάνυχτα της 21^ης Οκτωβρίου και επικράτησε αμέσως σε ολόκληρη την ηπειρωτική Ελλάδα, εκτός από την Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη, τη Λάρισα και τα Ιωάννινα. Ωστόσο, η αδράνεια των κινηματιών και η αποφασιστικότητα των κυβερνητικών οδήγησαν στην κατάρρευση του κινήματος μέχρι τις 27 Οκτωβρίου. Μετά την καταστολή του, 1.284 αξιωματικοί αποτάχθηκαν ενώ ο Μεταξάς διέφυγε στο εξωτερικό.

Η ολέθρια «Αντεπανάσταση» όχι μόνο στέρησε τον αντιβενιζελισμό από τις εκλογικές του προοπτικές και από τα τελευταία στρατιωτικά του ερείσματα αλλά και σφράγισε τη μοίρα της Βασιλείας, οι πιο «ριζοσπαστικοί» στρατιωτικοί γύρω από τον Κονδύλη, τον Πάγκαλο και τον Οθωναίο, ενισχυμένοι από τον αποφασιστικό μόλο τους στην καταστολή του κινήματος και απαίτησαν την άμεση κατάργηση της βασιλείας. Το Κόμμα Φιλελευθέρων, ωστόσο, εξακολούθησε να μη παίρνει θέση και επέμεινε ότι μόνο η Συντακτική Συνέλευση, μετά την εκλογή της, μπορούσε να αποφασίσει τη διενέργεια δημοψηφίσματος για το πολίτευμα. Από την πλευρά τους, τα υπολείμματα του αντιβενιζελισμού αποφάσισαν τελικά να αποσυρθούν από τις εκλογές, συνεχιζόταν άλλωστε από τον Οκτώβριο η απαγόρευση των εφημερίδων τους και η φυλάκιση πολλών στελεχών τους (ιδίως Ελευθεροφρόνων). Ωστόσο, οι βασιλόφρονες μπόρεσαν να οργανώσουν στις 9 Δεκεμβρίου στο κέντρο της πρωτεύουσας απειλητικό και ένοπλο συλλαλητήριο, που διαλύθηκε με θύματα και από τις δύο πλευρές (8 νεκρούς και 26 τραυματίες). Οι εκλογές έγιναν τελικά στις 16 Δεκεμβρίου 1923. Χάρη στην αποχή των αντιβενιζελικών (που δεν ξεπέρασε το 30%), νικητής δείχθηκε το Κόμμα φιλελευθέρων, με 250 σε σύνολο, η «Αντεπανάσταση» στέρησε τον αντιβενιζελισμό από τις εκλογικές του προοπτικές.

Στις 2 Ιανουαρίου 1924, η Επανάσταση παρέδωσε επίσημα την εξουσία στη Δ΄ Συντακτική Συνέλευση. Στις 4 Ιανουαρίου επέστρεψε και ο Βενιζέλος από το εξωτερικό, ανταποκρινόμενος επιτέλους στις επίμονες εκκλήσεις φίλων αλλά και αντιπάλων. Σκοπός του ήταν να προωθήσει τη συμφιλίωση με τον αντιβενιζελισμό και να λύσει το πολιτειακό ζήτημα με ένα αδιάβλητο δημοψήφισμα, που θα εξασφάλιζε την καθολική αναγνώριση του αποτελέσματος. Σε αυτό, θα διαχωριζόταν η έκπτωση της δυναστείας από την κατάργηση της Βασιλείας. Παρά τις μεγάλες προσδοκίες που προκάλεσε η επάνοδός του, ο Βενιζέλος δεν κατάφερε ούτε να επιτύχει μία συνεννόηση με τον αντιβενιζελισμό ούτε να ελέγξει τη δική του παράταξη. Στις 25 Μαρτίου 1924, η Συνέλευση ψήφισε σε ομόφωνα την έκπτωση της δυναστείας και την ανακήρυξη της Δημοκρατίας. Σκοπός του Ελευθέριου Βενιζέλου ήταν η συμφιλίωσή του με τον αντιβενιζελισμό. Στις 25 Μαρτίου 1924, η Συνέλευση ψήφισε ομόφωνα την έκπτωση της δυναστείας και την ανακήρυξη της Δημοκρατίας, το τετελεσμένο πλέον γεγονός εγκρίθηκε με ποσοστό 70% από το δημοψήφισμα που έγινε στις 13 Απριλίου. Η συμμετοχή των αντιβενιζελικών εξααφαλίστηκε ιδίως μετά την άρση των συνεπειών για ανάμειξη στην «Αντεπανάσταση» του Οκτωβρίου 1923 (απονομή χάρις στους καταδίκους, αμνηστία για τους άλλους και επαναφορά των απολυθέντων υπαλλήλων). Μεταξύ των αντιβενιζελικών, όμως, μόνο ο Μεταξάς αναγνώρισε το αποτέλεσμα και το νέο πολίτευμα. Αντίθετα, αρνήθηκε να το κάνει ο Παναγής Τσαλδάρης, που μόλις είχε αναδειχθεί αρχηγός του Λαϊκού Κόμματος. Οι «επιφυλάξεις» του επρόκειτο να διατηρηθούν οκτώ ολόκληρα χρόνια.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Κωστής Κώστας (2018), Τα κακομαθημένα παιδιά της ιστορίας, η διαμόρφωση του νεοελληνικού κράτους 18^ος-21^ος αιώνας, Αθήνα: Πατάκη

• Μαυρογορδάτος Γ. (2003), «Μεταξύ δύο πολέμων. Πολιτική ιστορία 1922-1940», στο Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
• Ο Ιωάννης Μεταξάς και οι εκλογές της 26ης Ιανουαρίου 1936, eleftheria.gr, διαθέσιμο εδώ.
• ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ (1923 – 1936), syllogostonathinaion.gr, διαθέσιμο εδώ.
• Μεταξάς εναντίον Τσαλδάρη: Η άγνωστη αντιβενιζελική σύγκρουση 1924-1928, istorikathemata.com, διαθέσιμο εδώ.