Της Κατερίνας Πλέσσα,
Το επίγραμμα του εθνικού μας ποιητή Διονυσίου Σολωμού: «Στων Ψαρών την ολόμαυρη ράχη περπατώντας η Δόξα μονάχη μελετά τα λαμπρά παλληκάρια και στην κόμη στεφάνι φορεί γινωμένο από λίγα χορτάρια που είχαν μείνει στην έρημη γή», αποτυπώνει παραστατικά την καταστροφή των Ψαρών. Επρόκειτο για ένα γεγονός το οποίο πριν από 200 περίπου χρόνια, κατά το τέταρτο έτος της Εθνικής Παλιγγενεσίας, αν και δεν επηρέασε την έκβαση του Αγώνα, όπως φάνηκε αργότερα με την υπογραφή του πρωτόκολλου του Λονδίνου το 1829 για την Ανεξαρτησία της Ελλάδας, άφησε το στίγμα του στην ιστορία ενός ολόκληρου έθνους. Ας εξετάσουμε, λοιπόν, τα γεγονότα που συνέθεσαν το τραγικό αυτό γεγονός δίνοντας συγχρόνως έμφαση στις σκοπιμότητες των τότε κατακτητών.
Αρχικά, θα ήταν σοβαρή παράλειψη εκ μέρους μου να μην τονίσω τον σπουδαίο ρόλο που διαδραμάτισαν οι Ψαριανοί κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1821. Η ενεργή αυτή συμμετοχή μπορεί έμμεσα να εξηγήσει και την μετέπειτα απόφαση των Τούρκων για ολική καταστροφή του νησιού. Ειδικότερα, η έναρξη της επανάστασης για το νησί των Ψαριανών σηματοδοτήθηκε με την άφιξη στα Ψαρά στις 10 Απριλίου 1821 του Γκίκα Τσούπα. Λίγο αργότερα, στις 20 Απριλίου οι Ψαριανοί έμελλαν να εντείνουν άμεσα την επαναστατική δράση τους με την βύθιση ενός τουρκικού πλοίου κοντά στην Σμύρνη και τη σύλληψη τεσσάρων άλλων.
Ακολούθησε η συμμετοχή ψαριανών πλοίων σε διάφορες επιχειρήσεις και εκστρατείες στις σημαντικότερες από τις οποίες συγκαταλέγονται εκείνη στον Θερμαϊκό κόλπο, στον κόλπο Κουσάντασι, η επιχείρηση στην Χίο, στις ακτές της Λέσβου, πλάι σε άλλα ελληνικά πλοία και τέλος εκείνη που διεξήχθη στον Πατραϊκό κόλπο. Πέρα από την οργανωμένη συμμετοχή ψαριανών πλοίων σε επιχειρήσεις επίθεσης και πλήξης του Οθωμανικού στόλου, σημειώθηκαν και μεμονωμένες ηρωικές πράξεις οι οποίες συχνά προκαλούσαν καταστροφές στους αντιπάλους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η πυρπόληση ναυαρχίδων του τουρκικού στόλου από τους γνωστούς μπουρλοτιέρηδες Κανάρη, Παπανικολή και Βουρέκα. Η δράση των μπουρλοτιέρηδων με τον καιρό έγινε γνωστή στην Πύλη λόγω των σημαντικών απωλειών που είχαν επέλθει στον τουρκικό στόλο, με αποτέλεσμα αρκετά νησιά του Αιγαίου ανάμεσά τους και τα Ψαρά να μπουν στο στόχαστρο του Σουλτάνου.
Η απόπειρα καταστροφής των Ψαρών ήταν πλέον θέμα χρόνου από την στιγμή που το νησί τέθηκε στο στόχαστρο των Οθωμανών, όπως και έγινε. Ο Μαχμούτ Β’ στην προσπάθεια του να καταστείλει επιτυχώς την επανάσταση επιζήτησε την συνεργασία του Μεχμέτ Αλή Πασά της Αιγύπτου συνάπτοντας σχετική συμφωνία τον Μάρτιο του 1924 υπό τον όρο, βέβαια, πως ο τελευταίος θα προσκομούσε για την συνδρομή του εδαφικής φύσεως οφέλη. Συγκεκριμένα ζητούσε να του παραχωρηθεί η Κύπρος και η Κρήτη, ενώ ο γιος του θα διατελούσε διοικητής ολόκληρης της Πελοποννήσου. Η συνεργασία εν τέλει ευοδώθηκε. Οι Τουρκοαιγύπτιοι σχεδίασαν χερσαίες επιχειρήσεις δια ξηράς και θαλάσσης δίνοντας όμως ιδιαίτερο βάρος στις δια θαλάσσης, διότι ήξεραν πως πρώτα θα έπρεπε να αντιμετωπίσουν τον ελληνικό στόλο και τις μεμονωμένες επιθέσεις των μπουρλοτιέρηδων, οι οποίοι ως τότε σκορπούσαν τον τρόμο στο οθωμανικό στόλο, προκειμένου να επιτύχουν μετέπειτα την καταστολή των επιθετικών εναντίων τους ενεργειών στην ξηρά. Το αποτέλεσμα αυτής της τακτικής ήταν να στραφούν οι Οθωμανοί στις ισχυρές ναυτικές βάσεις και γενικότερα στα νησιά (Ψαρά, Κάσο κ.λ.π.) εκείνα τα οποία συνιστούσαν ως τότε σοβαρό τροχοπέδη για την τελεσφόρηση των επιδιώξεων τους.
Οι Ψαριανοί αφότου έλαβαν γνώση της κατάστασης, δεν έμειναν άπραγοι, αλλά προσπάθησαν να ανατρέψουν τα σχέδια των Τούρκων μέσα από μια σειρά ενεργειών. Ειδικότερα, το πρώτο τους μέλημα ήταν να στραφούν στην τότε ελληνική κυβέρνηση ζητώντας της να συνδράμει με κάθε τρόπο στην προσπάθεια αντιμετώπισης της τουρκικής επίθεσης. Ωστόσο, το αίτημα τους δεν είχε καμία ανταπόκριση. Η αδιαφορία αυτή της τότε ελληνικής αρχής μπορεί κάλλιστα να συνδεθεί με τον εμφύλιο πόλεμο ο οποίος μάστιζε εκείνη την εποχή την ελληνική πλευρά. Παρόλα αυτά δεν έλειψαν Έλληνες εθελοντές οι οποίοι έσπευσαν να φτάσουν στα Ψαρά για να συνδράμουν στον αγώνα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι 1.027 Μακεδόνες και Θεσσαλοί.
Οι Ψαριανοί μαζί με τους λοιπούς αυτούς εθελοντές κλήθηκαν να υπερασπιστούν τα Ψαρά αντιμετωπίζοντας την επίθεση του τουρκικού στόλου υπό την ηγεσία του Χοσρέφ. Η τουρκική εκστρατεία εναντίων των Ψαρών ξεκίνησε το πρωί της 20ης Ιουνίου όταν ο τουρκικός στόλος απέπλευσε από το Σίγκρι Μυτιλήνης με προορισμό τα Ψαρά. Ο Οθωμανικός στόλος όντας ικανοποιητικά εξοπλισμένος αποτελείτο από 176 πλοία και περίπου 12.000 άνδρες (Τούρκους και Τουρκαλβανούς). Οι Τούρκοι έχοντας μελετήσει την γεωγραφική μορφολογία του νησιού, επέλεξαν να επιτεθούν στην βραχώδη ακτή «Έρινος» η οποία λόγω του απότομου χαρακτήρα της στερούνταν ισχυρής στρατιωτικής παρουσίας. Ακολούθησε σκληρή πολεμική αναμέτρηση η οποία έληξε με την επικράτηση των Οθωμανών οι οποίοι πέτυχαν την απόβαση των αγημάτων τους. Έπειτα, έλαβαν χώρα κι άλλες μάχες στο εσωτερικό του νησιού με κυριότερη εκείνη στο Φτελιό η οποία σημαδεύτηκε με την ανατίναξη της πυριτιδαποθήκης του οχυρού από μέρους Ελλήνων αγωνιστών, με αποτέλεσμα τον θάνατο τόσο υπερασπιστών όσο και επιδρομέων. Παρά την ηρωική προσπάθεια των Ψαριανών και των λοιπών υπερασπιστών της νήσου, επικράτησαν τελικά οι Οθωμανοί. Η δυσμενής κατάληξη της αμυντικής επιχείρησης των Ψαριανών οφείλεται σε κάποιο βαθμό σε λάθη κυρίως τεχνικού χαρακτήρα στα οποία υπέπεσαν οι Ψαριανοί. Το κυριότερο από αυτά λάθη ήταν η διεξαγωγή αποκλειστικά και μόνο αμυντικού πολέμου με τη θέση σε αδράνεια του στόλου και του πυρπολικού.
Μετά την κατάληψη του νησιού επακολούθησε καταστροφή. Οι απομείναντες κάτοικοι πήραν τον δρόμο της φυγής επιβιβαζόμενοι σε όσα πλοία δεν τους είχαν αφαιρεθεί τα πηδάλια. Όσοι δεν κατόρθωσαν να φύγουν αιχμαλωτίστηκαν και πωλήθηκαν ως σκλάβοι ή θανατώθηκαν. Στατιστικά από τους 30.000 ψαριανούς οι 18.000 έχασαν τη ζωή τους. Οι Ψαριανοί που μπόρεσαν τελικά να φύγουν από το νησί μετά την κατάληψη του από τους Οθωμανούς, κατευθύνθηκαν σε άλλα νησιά του Αιγαίου μεταξύ των οποίων συγκαταλεγόταν η Τήνος όπου οι αρχές έδειξαν άμεση μέριμνα για τη συντήρησή τους, η Σύρος καθώς και η Πάρος και η Άνδρος όπου αντιμετώπισαν ζητήματα με τους ντόπιους λόγω παλιών εμπορικών συμφερόντων. Ορισμένοι από αυτούς εγκαταστάθηκαν στο Ναύπλιο και αργότερα με κυβερνητική εντολή στη Μονεμβασιά. Όσον αφορά την τύχη των περιουσιών τους, αυτές υπέστησαν την λεηλασία των κατακτητών κι έπειτα κάηκαν ή καταστράφηκαν, ενώ ταυτόχρονα ο ψαριανός στόλος σχεδόν αφανίστηκε (από 100 πλοία έμειναν μόνο 16 και 7 πυρπολικά του Κανάρη). Το μοναδικό σημείο το οποίο άργησε να πέσει στα χέρια του εχθρού ήταν το Παλαιόκαστρο το οποίο αποτέλεσε σημείο αναδιοργάνωσης των δυνάμεων των Ψαριανών.
Η καταστροφή των Ψαρών δεν συγκλόνισε μόνο τους κατοίκους του νησιού αλλά γενικότερα τους Έλληνες και κυρίως τους υπόλοιπους νησιώτες, οι οποίοι πίστευαν πώς μετά τα Ψαρά οι Τούρκοι θα στραφούν και σε αλλά ναυτικά κέντρα. Οι φόβοι τους όμως δεν επιβεβαιώθηκαν αφού ο Χοσρέφ Πασάς σταμάτησε τις στρατιωτικές επιχειρήσεις επιστρέφοντας στη Λέσβο για να γιορτάσει το Μπαϊράμι. Η προσωρινή αυτή παύση ενθάρρυνε τους Ψαριανούς να προβούν στην ανακατάληψη του νησιού τους οργανώνοντας άμεσα σχετική επιχείρηση. Με πρωτοβουλία λοιπόν του Λάζαρου Κουντουριώτη και υπό τους Μιαούλη και Σαχτούρη αναδιοργανώθηκε ο στόλος με σκοπό την ανακατάληψη. Η προσπάθεια ανακατάληψης, όμως, δεν τελεσφόρησε παρά την αρχική επιτυχία της, με τελικό αποτέλεσμα τα Ψαρά να μείνουν υπό τουρκική κατοχή μέχρι το 1912 όπου επρόκειτο να ενσωματωθούν στον εθνικό κορμό με τους Βαλκανικούς πολέμους.
Κλείνοντας θα ήθελα να τονίσω πως η καταστροφή των Ψαρών αποτελεί ένα από τα τραγικότερα γεγονότα τα οποία συντελέστηκαν κατά την διάρκεια της ελληνικής επανάστασης το οποίο ενέπνευσε πλήθος καλλιτεχνών και λογίων, όπως ήταν ο Διονύσιος Σολωμός, ο Ανδρέας Κάλβος, ο Γιώργος Τερτσέτης και ο Αλέξανδρος Ραγκαβής οι οποίοι δόξασαν δια της πένας τους τον ηρωισμό των πολεμιστών. Ας είναι, λοιπόν, οι αγώνες των Ψαριανών και η καταστροφή αυτών αιώνιο σύμβολο δόξας και αυτοθυσίας των υπόδουλων λαών που αγωνίζονται μόνο για την ελευθερία τους.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Η καταστροφή των Ψαρών από τους Τούρκους. Η παραλία «κερκόπορτα», οι σφαγές και η θυσία στη Μαύρη Ράχη. Τι απέγιναν όσοι επέζησαν, mixanitouxronou.gr, Διαθέσιμο εδώ
- Η Καταστροφή των Ψαρών, greece2021.gr, Διαθέσιμο εδώ
