Του Βάιου Πολύζου,
Από την αρχή της ιστορίας, η θάλασσα αποτέλεσε βασικό κομμάτι της ανθρώπινης εξέλιξης. Η σχέση των ανθρώπων με τη θάλασσα είναι μία ιστορία που μπορεί να μας ταξιδέψει δεκάδες χιλιάδες χρόνια στο παρελθόν. Παρά την οικειότητα που σταδιακά απέκτησε ο άνθρωπος με το υγρό στοιχείο, οι θάλασσες ποτέ δεν δαμάστηκαν, ούτε εξερευνήθηκαν πλήρως. Ακόμα και σήμερα, την εποχή που σημαντική πρόοδος σημειώνεται συνεχώς στην εξερεύνηση του διαστήματος, τα βάθη του ωκεανού παραμένουν σε μεγάλο βαθμό ανεξερεύνητα. Η αδυναμία του ανθρώπου να ελέγξει τα πελάγη οδήγησε στην διαμόρφωση διάφορων μύθων. Από τον βιβλικό Λεβιάθαν μέχρι τους θρύλους του 18ου αιώνα για τα Κράκεν και τις γοργόνες, οι θάλασσες πάντοτε παρουσιάζονταν γεμάτες με τρομακτικά και αλλόκοτα τέρατα. Ανάλογες ιστορίες και τέρατα δεν θα μπορούσαν να απουσιάζουν από τη μυθολογία του προχριστιανικού σκανδιναβικού πολιτισμού, ενός πολιτισμού έντονα συνδεδεμένου με τη θάλασσα. Σήμερα, λοιπόν, θα εξετάσουμε το γνωστότερο θαλάσσιο τέρας της σκανδιναβικής μυθολογίας, το ερπετό Γιόρμουνγκαντρ (Jǫrmungandr).
Ο Γιόρμουνγκαντρ ήταν ένα από τα τρία παιδιά που απέκτησε ο θεός Λόκι (Loki) με τη γιγάντισσα Άνγκρμποδα (Angrboða). Η μητέρα του Γιόρμουνγκαντρ αποφάσισε να αναθρέψει αυτόν και τα αδέρφια του, τον λύκο Φένριρ (Fenrir) και τη θεά Χελ (Hel), στο μακρινό Γιότουνχεϊμρ (Jǫtunheimr), τον κόσμο των γιγάντων, όπου ζούσαν μία ξέγνοιαστη ζωή. Γρήγορα, όμως, τα πράγματα άλλαξαν. Κυκλοφορούσαν προφητείες οι οποίες προέβλεπαν ότι τα τέκνα του Λόκι θα προκαλούσαν μεγάλη καταστροφή στον κόσμο. Όταν οι προφητείες έφτασαν στα αφτιά των θεών, αυτοί αμέσως ανέλαβαν δράση. Απήγαγαν τα παιδιά της Άνγκρμποδα και τα έθεσαν υπό περιορισμό. Ο Φένριρ φυλακίστηκε με μαγικά δεσμά, η Χελ εξορίστηκε στον παγωμένο κόσμο του Νίβλχεϊμρ (Niflheimr), ενώ τον Γιόρμουνγκαντρ πέταξε ο ίδιος ο Όντιν (Odin), ο βασιλιάς των θεών, στα βάθη του ωκεανού. «Και αυτό το ερπετό μεγάλωσε τόσο που πλέον βρίσκεται ξαπλωμένο καταμεσής του ωκεανού που περικλείει όλη την γη και δαγκώνει την ουρά του».
Για να γίνει περισσότερο κατανοητό το παραπάνω απόσπασμα, είναι σημαντικό να αναφέρουμε εν συντομία το πως φαντάζονταν τον κόσμο οι Σκανδιναβοί παγανιστές. Ο κόσμος των θνητών ανθρώπων, ο δικός μας κόσμος, ονομάζονταν Μίδγκαρδρ (Miðgarðr) και ήταν ένας από τους εννέα κόσμους του μυθικού σκανδιναβικού σύμπαντος. Το Μίδγκαρδρ είχε τη μορφή επίπεδου δίσκου και περιβάλλονταν ολόκληρο από έναν τεράστιο ωκεανό, στην άκρη του οποίου δεν υπήρχε στεριά, αλλά ξεκινούσε το απέραντο κοσμικό κενό. Στα βάθη του εξωτερικού αυτού ωκεανού, που περικλείει τη γη, βρίσκεται ο Γιόρμουνγκαντρ, ο οποίος συγκρατεί τα εδάφη και τα ύδατα του κόσμου στη θέση τους. Για τον λόγο αυτό το προσωνύμιο Μίδγκαρδσορμρ (Miðgarðsormr = το ερπετό του Μίδγκαρδρ) χρησιμοποιείται αρκετά συχνά αντί του ονόματος Γιόρμουνγκαντρ.
Ο Γιόρμουνγκαντρ είναι μία ήρεμη αλλά πανίσχυρη δύναμη. Σπανίως εμφανίζεται να αλληλεπιδρά με άλλους θεούς, ανθρώπους ή μυθικά πλάσματα, καθώς η θέση του βρίσκεται στα βάθη της θάλασσας. Σε μία από τις ελάχιστες ιστορίες που εμφανίζεται καταφέρνει να αναδειχθεί σε βασικό αντίπαλο του Θωρ (Þórr), του πιο ρωμαλέου και φοβερού ανάμεσα στους θεούς. Ο Θωρ είχε επισκεφθεί το παλάτι του γίγαντα βασιλιά Ούτγκαρδα-Λόκι (Útgarða-Loki). Ο γίγαντας ήθελε να ξεφορτωθεί το συντομότερο δυνατό τον ανεπιθύμητο θεό, του οποίου το μίσος απέναντι στους γίγαντες ήταν ευρέως γνωστό. Έτσι, ο Ούτγκαρδα-Λόκι προκάλεσε τον Θωρ σε μία σειρά από ακατόρθωτες δοκιμασίες, προκειμένου ο θεός να γελοιοποιηθεί και να αποχωρήσει. Σε μία από αυτές τις δοκιμασίες, ο γίγαντας βασιλιάς μεταμόρφωσε τον Γιόρμουνγκαντρ σε γάτα και προκάλεσε τον Θωρ να τη σηκώσει. Πράγματι, ο θεός κατόρθωσε να σηκώσει μέχρι ενός σημείου τη γάτα, χωρίς όμως τα πόδια της να αφήσουν το έδαφος. Ο τρομερός θεός του κεραυνού και των βροντών εξευτελίστηκε, μη μπορώντας να σηκώσει μία απλή, φαινομενικά, γάτα. Αργότερα, όταν ο Θωρ έμαθε την αλήθεια, κυριεύτηκε από θυμό. Καθώς ο βασιλιάς Ούτγκαρδα-Λόκι είχε εξαφανιστεί, ο Θωρ αποφάσισε να στρέψει την οργή του προς το γιγάντιο ερπετό του Μίδγκαρδρ.
Μετά από ένα σύντομο διάστημα, ο Θωρ αποφάσισε πως είχε έρθει η ώρα να πάρει την εκδίκησή του. Μεταμορφωμένος σε νεαρό αγόρι, πράγμα ασυνήθιστο για τον συγκεκριμένο θεό, ταξίδεψε στο Μίδγκαρδρ, μέχρι που έφτασε στο σπίτι του γίγαντα Χίμιρ (Hymir), όπου και διανυκτέρευσε. Την επομένη, ο Χίμιρ ετοιμαζόταν να βγει στα ανοιχτά του πελάγους για ψάρεμα και ο Θωρ προσπαθούσε να τον πείσει να τον πάρει μαζί του. Παρά την αρχική απροθυμία του, ο γίγαντας τελικά συμφώνησε. Ο Θωρ χρειαζόταν για δόλωμα κάτι που θα μπορούσε να προσελκύσει το γιγαντιαίο θήραμά του. Αποφάσισε, λοιπόν, να πάρει μαζί του το κεφάλι του μεγαλύτερου βοδιού από το κοπάδι του Χίμιρ. Έτσι, επιβιβάστηκαν στη βάρκα και κωπηλατούσαν για αρκετή ώρα μέχρι που «ο Χίμιρ είπε πως είχαν φτάσει στο σημείο που συνήθως καθόταν και έπιανε ψάρια, αλλά ο Θωρ είπε πως ήθελε να πάει λίγο πιο μακριά κι έτσι κωπηλάτησαν λίγο ακόμα. Τότε ο Χίμιρ είπε πως είχαν φτάσει τόσο μακριά που ήταν επικίνδυνο να συνεχίσουν λόγω του ερπετού του Μίδγκαρδρ. Ο Θωρ, όμως, είπε και πάλι πως ήθελε να πάει λίγο πιο μακριά και έτσι έκανε, αλλά ο Χίμιρ ήταν πολύ δυσαρεστημένος».
Ο θεός, τότε, προσάρμοσε το κεφάλι του βοδιού στην άκρη της πετονιάς του και το εκτόξευσε μακριά. Μόλις το δόλωμα έφτασε στον πυθμένα της θάλασσας, ο Γιόρμουνγκαντρ κατευθείαν τσίμπησε. Με τόση δύναμη τραβούσαν και οι δύο, ώστε τα πόδια του Θωρ έσπασαν τον πάτο της βάρκας και βρέθηκαν μέσα στο παγωμένο νερό. Τότε, ο θεός του κεραυνού τράβηξε με όλη του την δύναμη μέχρι που το κεφάλι του ερπετού βγήκε από το νερό. «Και κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι γνωρίζει πως μοιάζει ένα απαίσιο θέαμα χωρίς να έχει δει πως ο Θωρ κάρφωσε τα μάτια του πάνω στο ερπετό, και πως το ερπετό τον κοιτούσε με τη σειρά του, φτύνοντας δηλητήριο». Ο γίγαντας Χίμιρ, που στέκονταν στο πλάι, κυριεύτηκε από φόβο και με μία γρήγορη κίνηση έκοψε την πετονιά, προτού ο Θωρ προλάβει να θανατώσει το ερπετό με το σφυρί του. Ο Γιόρμουνγκαντρ επέστρεψε και πάλι στα βάθη του ωκεανού. Το γεγονός αυτό εξόργισε τον Θωρ, ο οποίος πέταξε τον Χίμιρ στη θάλασσα, όπου και τον άφησε να πνιγεί.
Η αλλόκοτη αυτή μάχη μεταξύ του Θωρ και του Γιόρμουνγκαντρ αποτελούσε έναν ιδιαίτερα αγαπητό μύθο της προχριστιανικής Σκανδιναβίας. Για τον λόγο αυτό ο μύθος μας σώζεται με πολλές και διαφορετικές παραλλαγές, όχι μόνο σε επικά ποιήματα, αλλά και σε εικαστικές αναπαραστάσεις, πράγμα αρκετά σπάνιο. Το ψάρεμα του Γιόρμουνγκαντρ είναι ένα από τα τέσσερα βασικά θέματα στο επικό ποίημα του 9ου αιώνα Ράγκναρσντροπα (Ragnarsdrápa), ένα από τα παλαιότερα ποιήματα που μας σώζονται, αφιερωμένο στον θρυλικό Βίκινγκ βασιλιά Ράγκναρ Λόθμπροκ (Ragnarr Ιoðbrók). Μπορούμε, επομένως, εύκολα να υποθέσουμε ότι ο μύθος δεν ήταν απλά αγαπητός, αλλά και ένας από τους αρχαιότερους της σκανδιναβικής μυθολογίας.
Το μίσος ανάμεσα στον Θωρ και τον Γιόρμουνγκαντρ θα παραμείνει άσβεστο μέχρι το τέλος του κόσμου, το Ράγκναροκ (Ragnarǫk). Τότε το θαλάσσιο ερπετό θα αναδυθεί από τα βάθη του ωκεανού, προκαλώντας μεγάλη αναταραχή στα υδάτινα σώματα του κόσμου, ενώ το δηλητήριό του θα πλημμυρήσει τη γη και τον αέρα. Στη μάχη που θα ακολουθήσει, ο Γιόρμουνγκαντρ θα συναντήσει για τελευταία φορά τον άσπονδο εχθρό του. «Τότε φτάνει ο Θωρ, | ο γιος της Γης, | ο γιος του Όντιν, | για να πολεμήσει με το ερπετό του Μίδγκαρδρ. | Ο προστάτης του Μίδγκαρδρ [ο Θωρ] | θα σκοτώσει το ερπετό μέσα στον θυμό του. | Μα ολόκληρη η ανθρωπότητα | θα χαθεί από τον κόσμο | όταν ο Θωρ πέσει | αφού κάνει μόλις εννέα βήματα, | δολοφονημένος από το δηλητήριο | του άτιμου ερπετού».
Η θάλασσα είναι απέραντη, πανίσχυρη, προκαλεί τρόμο σε ανθρώπους και γίγαντες, ενώ ούτε οι θεοί δεν μπορούν να τη δαμάσουν. Ακόμα κι όταν ο Θωρ κατορθώνει να επιβληθεί στη θάλασσα, σκοτώνοντας τον Γιόρμουνγκαντρ, γρήγορα συναντά και ο ίδιος τον χαμό του. Οι προχριστιανικοί πληθυσμοί της Σκανδιναβίας κατανοούσαν την σημασία της θάλασσας, ως δύναμης που συγκρατεί και διατηρεί τον κόσμο. Κατανοούσαν, ωστόσο, και την αδυναμία τους να την ελέγξουν, παρά την μεγάλη ναυτική τους παράδοση. Ο φόβος και ο θαυμασμός των ανθρώπων αυτών για το υγρό στοιχείο ενσαρκώνεται στο τρομερό πρόσωπο του Γιόρμουνγκαντρ, του ερπετού που περιβάλλει τον κόσμο ολόκληρο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- John Lindow (2001), Norse Mythology: A Guide to the Gods, Heroes, Rituals, and Beliefs, Oxford University Press: New York
- Jackson Crawford (2015), The Poetic Edda: Stories of the Norse Gods and Heroes, Hackett Publishing Company, Inc.: Indianapolis
- Snorri Sturluson (2005), Edda, Εκδόσεις Penguin
- Jörmungandr, worldhistory.org, Διαθέσιμο εδώ
