Του Κωνσταντίνου Κατσούλα,
Το ρωμαϊκό κράτος ήταν, κατά κοινή αποδοχή, το πλέον επιτυχημένο κράτος της Αρχαιότητας, λόγω της διάρκειάς και της σταθερότητάς του. Πρωταρχικό ρόλο στην επιτυχία της Ρωμαϊκής Res Publica αρχικά, και στην συνέχεια της Αυτοκρατορίας, διαδραμάτισε ο στρατός της Ρώμης, ο οποίος συνδύαζε την ισχύ με την ευελιξία και την προσαρμοστικότητα. Στις επόμενες παραγράφους θα εξεταστεί η δομή του στρατού της Αιώνιας Πόλης, και η εξέλιξη του στρατού αυτού ανά τα χρόνια της ηγεμονίας της Ρώμης.
Κατά τις πρώτες δεκαετίες των βασιλιάδων της Ρώμης, δεν υπήρχε οργανωμένος στρατός της πόλης, ενώ αντίθετα οι φατρίες της πόλης ήταν οπλισμένες και σε περιπτώσεις διενέξεων μεταξύ τους στρέφονταν η μία ενάντια στην άλλη. Κατά την βασιλεία του Σέρβιου Τυλλίου (μέσα ΣΤ΄ π.Χ. αιώνα), δημιουργήθηκε για πρώτη φορά Ρωμαϊκός στρατός. Ο στρατός τότε αποτελούνταν κατά τα δύο τρίτα από βαρύ πεζικό (οπλισμένο και εκπαιδευόμενο κατά τα πρότυπα της ελληνικής φάλαγγας), ενώ το υπόλοιπο ένα τρίτο απαρτιζόταν από ελαφρύ πεζικό (rorarii), και από ελαφρύ ιππικό, με ιππείς τους πατρικίους της πόλης.
Καθώς μετά το 500 π.Χ. οι βασιλείς εκθρονίστηκαν, και την θέση τους πήραν οι δύο Πραίτορες, ανώτατοι άρχοντες της Res Publica, ο Ρωμαϊκός στρατός χωρίστηκε για πρώτη φορά σε δύο μεγάλες μονάδες, τις λεγεώνες. Κάθε μια λεγεώνα από τότε και για τους επόμενους αιώνες περιλάμβανε 4500 άνδρες. Υποδιαίρεση της ήταν η εκατονταρχία (centuria), η οποία όπως μαρτυρά το όνομα περιείχε εκατό άνδρες. Περίπου το 400 π.Χ. θεσμοθετήθηκε για πρώτη φορά αμοιβή για τους στρατιώτες, αμοιβή η οποία ωστόσο ήταν πενιχρή και επαρκούσε μόνο ώστε να καλυφθούν τα έξοδα του στρατιωτικού εξοπλισμού των στρατιωτών. Οι στρατιώτες την εποχή εκείνη παρέμεναν, συνεπώς, απλοί κάτοικοι της Ρώμης και όχι επαγγελματίες, ενώ για πρώτη φορά την εποχή εκείνη ο στρατός ενισχύθηκε με συμμάχους από τις γειτονικές πόλεις – κράτη του Λατίου.
Κατά την διάρκεια των Σαμνιτικών Πολέμων, περίπου το 300 π.Χ. έλαβε χώρα μια σημαντική αλλαγή στην διοίκηση του στρατού. Ενώ ως την εποχή εκείνη οι ρωμαϊκές δυνάμεις παρατάσσονταν σε φάλαγγα, κατά τα ελληνικά πρότυπα, τότε επελέγη η διάσπαση του στρατεύματος σε μικρές μονάδες (manipuli) των εκατόν είκοσι ανδρών κατά την διάρκεια της μάχης, οι οποίες παρατάσσονταν εναλλάξ (σε σχήμα σκακιέρας, quinqunx στα λατινικά) στο πεδίο της μάχης, και έδιναν στο στράτευμα πολύ μεγαλύτερη ευελιξία. Η επικράτηση των Ρωμαίων ενάντια στους Σαμνίτες, και λίγες δεκαετίες αργότερα ενάντια στους Ηπειρώτες του Πύρρου, έδειξαν την τακτική υπεροχή που έδωσαν οι manipuli στους Ρωμαίους. Την περίοδο εκείνη καθιερώθηκε και η κοόρτη, η δύναμη της οποίας σε άνδρες ισούταν με την δύναμη τεσσάρων manipuli, ενώ δίπλα στις Ρωμαϊκές λεγεώνες συγκροτήθηκαν σώματα συμμαχικών πόλεων ονομαζόμενα ala, ίσα σε μέγεθος με τις λεγεώνες.
Την εποχή εκείνη, με βάση τους ισχύοντες νόμους, όλοι οι Ρωμαίοι άνδρες είχαν την υποχρέωση να υπηρετήσουν δεκαέξι έτη μέχρι να κλείσουν τα σαράντα έξι έτη, και σε περιπτώσεις εθνικού συναγερμού υπηρετούσαν είκοσι χρόνια. Αλλαγές έλαβαν χώρα και στην δομή του στρατού, καθώς πλέον οι Ρωμαίοι κατατάσσονταν σε τρεις μονάδες ανάλογα με την ηλικία και την εμπειρία τους. Η πρώτη κατηγορία ήταν οι Hastati, οι οποίοι ήταν οι νεότεροι ηλικιακά στρατιώτες και κρατούσαν ένα σπαθί (gladius) και έφεραν ακόντια (pila) τα οποία έριχναν από απόσταση στους αντιπάλους τους. Στην πρώτη γραμμή της μάχης βρίσκονταν οι Hastati, ενώ ακριβώς πίσω τους ήταν οι πιο έμπειροι και καλύτερα οπλισμένοι Princeps, οι οποίοι αναλάμβαναν την διάσπαση της αντίπαλης γραμμής όταν αποτύγχαναν οι Hastati. Η τρίτη γραμμή του ρωμαϊκού πεζικού ήταν το πόστο των Triarii, των πιο έμπειρων Ρωμαίων μαχητών, οι οποίοι και πολεμούσαν με πλήρη ελληνική πανοπλία. Οι ιππείς (equites) της εποχής αυτής προέρχονται από τις οικογένειες του ordo equester (τάξη ιππέων) και ordo senatorius (τάξη συγκλητικών). Παράλληλα, οι λεγεώνες ενισχύθηκαν με τους Velites, ακοντιστές οι οποίοι παρενοχλούσαν το αντίπαλο στράτευμα.
Μετά τον Β΄ Καρχηδονιακό Πόλεμο ο Ρωμαϊκός στρατός εμπλουτίστηκε, μόνιμα πλέον, με μισθοφόρους από περιοχές εκτός της Ιταλίας. Αυτοί αποτελούσαν κυρίως ειδικές μονάδες, στις οποίες οι Ρωμαίοι και οι σύμμαχοί τους είχαν έλλειψη, όπως οι τοξότες, για να καλύψουν το κενό των οποίων προσέλαβαν Κρητικούς μισθοφόρους, οι εκσφενδονιστές, όπου προτιμήθηκαν εκπαιδευμένοι νησιώτες των Βαλεαρίδων νήσων, και το ελαφρύ ιππικό της Νουμιδίας.
Η αλλαγή της υπόστασης του Ρωμαϊκού κράτους, από περιφερειακή δύναμη σε κυρίαρχο κράτος της Μεσογείου, δημιούργησε νέες ανάγκες στον στρατό, τόσο σχετικά με το μέγεθός και τη σύστασή του όσο και αναφορικά με την λειτουργία του. Ο Γάιος Μάριος, άνδρας ο οποίος έλαβε αρκετές φορές το αξίωμα του Υπάτου ήταν ο άνδρας ο οποίος προώθησε τις μεταρρυθμίσεις αυτές, ήδη από την πρώτη του θητεία το 107 π.Χ. Την εποχή εκείνη καταργήθηκε το κριτήριο της κατοχής περιουσίας για να εγγραφεί κάποιος στον στρατό, κάτι το οποίο εκμεταλλεύθηκε ο Μάριος για να ενσωματώσει πέντε χιλιάδες εθελοντές στον στρατό του ενόψει μιας εκστρατείας στην Νουμιδία. Ουσιαστικά η αλλαγή αυτή οδήγησε στην ένταξη πληθώρα ατόμων από την χαμηλότερη κοινωνική τάξη, τους proletarii, στον στρατό.
Οι στρατιώτες αυτοί, όντας παραγκωνισμένοι επί μακρόν από την ρωμαϊκή κοινωνία, ένιωθαν περισσότερο πιστοί στον εκάστοτε στρατηγό τους παρά στην Ρώμη, με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν σύντομα «προσωπικοί» στρατοί, τους οποίους χρησιμοποίησαν φιλόδοξοι Ρωμαίοι στρατιωτικοί τον Α΄ π.Χ. αιώνα για να ικανοποιήσουν τα σχέδιά τους. Ακόμα, ο manipulus αντικαταστάθηκε ως βασική μονάδα του στρατού από την κοόρτη, ενώ καθιερώθηκε όλες οι λεγεώνες να φέρουν ως σύμβολό τους (vexillum) τον αετό, τον οποίο κρατούσαν. Ο αετός κάθε λεγεώνας ήταν πολύ σημαντικό σήμα, κάτι που φαίνεται από τους πανηγυρισμούς των βαρβάρων τις ελάχιστες φορές που κατάφερναν να αποσπάσουν τον αετό από μια ηττημένη Ρωμαϊκή λεγεώνα, όπως μας πληροφορούν οι πηγές της εποχής.
Λίγα χρόνια αργότερα έλαβε χώρα ο συμμαχικός πόλεμος, μεταξύ των Ρωμαίων και των συμμαχικών πόλεων της Ιταλίας. Αποτέλεσμα του πολέμου αυτού ήταν να καταργηθεί ο διαχωρισμός μεταξύ των Ρωμαϊκών και των συμμαχικών μονάδων στο στράτευμα, και αντί αυτού να εντάσσονται οι σύμμαχοι στις λεγεώνες και να λαμβάνουν την αντίστοιχη στρατιωτική εκπαίδευση. Σύντομα θα ερχόταν η αποσταθεροποίηση και η κατάλυση της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας, η οποία θα έφερνε νέες αλλαγές στο νικηφόρο Ρωμαϊκό στρατό.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- E. Astin & F. W. Walbank & M. W. Frederiksen & R. M. Ogilvie (1989), The Cambridge Ancient History Volume 8. Rome and the Mediterranean to 133 BC, Cambridge University Press.
- Durant, Will (1950), Η παγκόσμια ιστορία του πολιτισμού -Τόμος Δ’: Ο Αιών της Πίστεως, Νέα Υόρκη: Εκδόσεις Simon & Chuster.
