Της Ευδοκίας Παπασταθοπούλου,
Από παιδί έχω ένα ερώτημα στο μυαλό μου που μέχρι και σήμερα δυσκολεύομαι να απαντήσω: Γιατί υπάρχει μίσος; Οι άνθρωποι μισούν. Κι ακόμα χειρότερα, οι άνθρωποι πολλές φορές λατρεύουν να μισούν. Η επικαιρότητα μας επιβεβαιώνει καθημερινά πως το μίσος είναι αναπόσπαστο κομμάτι της κοινωνίας μας. Εγκλήματα κάθε μορφής που προσβάλουν την ελευθερία και την αξιοπρέπεια του ατόμου, πόλεμοι που αφήνουν πίσω τους έναν θλιβερότατο απολογισμό θυμάτων και καταστροφών, η άνοδος της ακροδεξιάς στην Ευρώπη που σίγουρα δεν συμβαδίζει με τις αξίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης… Γιατί να βιώνουμε όλα αυτά, τα υποκινούμενα από μίσος, γεγονότα;
Διάβασα πρόσφατα ένα παλιό ρητό: «Το μίσος είναι το δηλητήριο που πίνουμε ελπίζοντας να πεθάνει ο άλλος». Ένα ρητό που συμπυκνώνει με εντυπωσιακή ακρίβεια την αυτοκαταστροφική φύση του μίσους. Το μίσος έχει διαβρωτική ισχύ αρχικά για τον μισούντα, κι έπειτα για εκείνον που θα δεχθεί την επίθεση μίσους, εφόσον το συναίσθημα εξωτερικευθεί. Αυτή η διάβρωση που προκαλείται επιφέρει καταστροφικές συνέπειες στο σύνολο της κοινωνίας. Γιατί, παρά την επίγνωση των αρνητικών συνεπειών του μίσους, συνεχίζουμε να το αφήνουμε να κυριαρχεί στις ζωές μας;
Κανείς δεν έρχεται σε αυτό τον κόσμο με την προδιάθεση να μισεί˙ αλλά εκπαιδεύεται σε αυτό. Οι ψυχολόγοι επιβεβαιώνουν πως το μίσος γεννιέται από την ανασφάλεια και το φόβο, λειτουργώντας ως μηχανισμός άμυνας. Μας δημιουργεί την ψευδαίσθηση πως είμαστε πιο ισχυροί και πως μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τον «εχθρό». Γινόμαστε εχθρικοί προς ιδέες, ανθρώπους ή ομάδες, που είναι ξένες σε σχέση με αυτό που έχουμε συνηθίσει. Το «εγώ» μας γιγαντώνεται ψευδώς. Τα υψηλά επίπεδα κορτιζόλης και αδρεναλίνης, που δημιουργούνται στον οργανισμό, μας κάνουν επιθετικούς. Το μίσος μπορεί να γίνει ασθένεια γι’ αυτόν που μισεί. Αϋπνία, άγχος, κατάθλιψη, χρόνια κόπωση, ακόμα και μεταβολές του σωματικού βάρους μπορούν να παρατηρηθούν στο άτομο που μισεί συστηματικά.
Στη φιλοσοφία, το μίσος έχει αναλυθεί ως ένα υπαρξιακό πρόβλημα, που συνδέεται με την ανθρώπινη ανάγκη για ταυτότητα και αυτοπροσδιορισμό. Σύμφωνα με αυτήν την οπτική, το μίσος προκύπτει από την ανάγκη των ανθρώπων να ορίσουν τον εαυτό τους μέσα από την αντίθεση με τους άλλους. Όταν οι άνθρωποι νιώθουν ότι η ταυτότητά τους απειλείται, καταφεύγουν στο μίσος ως μέσο για να διαχωρίσουν τον εαυτό τους από αυτό που αντιλαμβάνονται ως εχθρικό ή απειλητικό.
Ο Κορνήλιος Καστοριάδης, ένας από τους κορυφαίους στοχαστές του 20ού αιώνα, τόνισε ότι οι κοινωνίες έχουν την τάση να θεωρούν τους δικούς τους θεσμούς ως μοναδικά σωστούς και ανώτερους, ενώ οι θεσμοί των άλλων θεωρούνται κατώτεροι και λανθασμένοι. Γιατί δε μπορούμε να τους θεωρούμε απλώς διαφορετικούς;
Μια παραδοξότητα που παρατηρούμε να ισχύει αν μελετήσουμε το πώς συνδέεται η κοινωνία με το μίσος, είναι πως ενώ το μίσος είναι «δηλητήριο» για την κοινωνία, η ίδια το καλλιεργεί με διάφορους τρόπους. Εθνικιστικά και θρησκευτικά κινήματα, θέλοντας να δημιουργήσουν ένα αίσθημα κοινής ταυτότητας, συσπειρώνουν ανθρώπους ενάντια σε έναν κοινό «εχθρό» έναν «εχθρό» που θεωρείται απειλητικός για την εθνική και θρησκευτική συνοχή. Ένα από τα σύγχρονα παραδείγματα που μας έρχονται στο μυαλό είναι αυτό των ακροδεξιών κι εθνικιστικών μορφωμάτων ανά την Ευρώπη, που χρησιμοποιούν την ισλαμοφοβική ρητορική για να συσπειρώσουν τους πολίτες εναντίον των Μουσουλμάνων, υποστηρίζοντας ότι η παρουσία τους και οι θρησκευτικές τους πρακτικές είναι ασυμβίβαστες με τις αξίες και τις παραδόσεις της κάθε χώρας.
Στη σημερινή κοινωνία, το μίσος συχνά δεν παρουσιάζεται ως απλή αποστροφή προς άλλους, αλλά καμουφλάρεται ως ιδεολογία ή ακόμη κι ως «δικαιολογημένη» άποψη. Πρόσωπα με επιρροή στα μέσα μαζικής ενημέρωσης και στα κοινωνικά δίκτυα προσπαθούν να φανατίσουν και να πείσουν ακόμη κι ανθρώπους που δεν ενστερνίζονται τέτοιες απόψεις. Τεχνικές, όπως η αποδόμηση της αντίθετης άποψης, η υπερβολική χρήση συναισθηματικών επιχειρημάτων και η δημιουργία ενός ψευδο-διλήμματος, οδηγούν σε αύξηση των προκαταλήψεων και διάσπαση της κοινωνίας.
Η σημασία της εκπαίδευσης στη διαμόρφωση των αξιών και των πεποιθήσεων των μαθητών είναι κρίσιμη, ωστόσο, η πόλωση που μπορεί να δημιουργηθεί ακόμα και μέσα στις σχολικές τάξεις αποτελεί ανησυχητικό πρόβλημα. Μαθήματα, όπως η Ιστορία και τα Θρησκευτικά συχνά προσεγγίζονται με τρόπο που αντικατοπτρίζει μια μονόπλευρη εκδοχή των γεγονότων, αφήνοντας σημαντικές συνεισφορές άλλων πολιτισμών στη σκιά της αμφισβήτησης. Αυτή η προσέγγιση ενδέχεται να ενισχύσει στερεότυπα και προκαταλήψεις, που εμποδίζουν την κατανόηση και την ανοχή προς τους «άλλους».
Είναι ανησυχητικό να διαπιστώνουμε ότι στα σημερινά σχολεία, όπου θα έπρεπε να προωθείται η ανεκτικότητα και η κατανόηση της πολυπολιτισμικότητας, υπάρχουν ακόμα ανησυχητικά κατάλοιπα στενών αντιλήψεων. Οι μαθητές, μέσα από τα βιβλία και τη διδασκαλία, εκτίθενται σε ένα περιοριστικό αφήγημα, το οποίο παραβλέπει την πολυπλοκότητα της Ιστορίας και της θρησκείας. Η αποποίηση σημαντικών γεγονότων και συμβάντων, καθώς και η υποβάθμιση της συμβολής άλλων πολιτισμών, οδηγεί σε μια ανεπαρκή κατανόηση της παγκόσμιας ιστορίας και πολιτισμού.
Οι διακρίσεις και η βία που προκύπτουν από το μίσος υπονομεύουν τη συνοχή και τη σταθερότητα της κοινωνίας, οδηγώντας σε πολιτική αστάθεια και κοινωνικές αναταραχές. Τα φαινόμενα αυτά εντείνουν τις ανισότητες και φρενάρουν την πρόοδο και την ανάπτυξη. Αντί να κατευθύνονται οι πόροι και οι προσπάθειες στη δημιουργία ενός υγιούς και συνεργατικού περιβάλλοντος, σπαταλώνται σε συγκρούσεις και διχόνοια. Η κοινωνία διχάζεται, οι άνθρωποι αποξενώνονται και η κοινωνική συνοχή καταρρέει, αφήνοντας πίσω ένα κενό όπου η δυσπιστία και ο φόβος κυριαρχούν.
Οι κοινωνίες που μαστίζονται από μίσος βρίσκονται σε διαρκή κατάσταση έντασης, με την πολιτική αστάθεια να γίνεται κανόνας και όχι εξαίρεση. Οι γενοκτονίες και οι εμφύλιοι αποτελούν τα πιο ακραία παραδείγματα του τι μπορεί να προκαλέσει το μίσος, όταν φτάσει στο αποκορύφωμά του. Οι συνέπειες είναι τραγικές: αμέτρητες ζωές χάνονται, κοινότητες διαλύονται και ο κοινωνικός ιστός διαρρηγνύεται, αφήνοντας πίσω του πληγές που μπορεί να χρειαστούν γενιές για να επουλωθούν.
Σε έναν κόσμο που γίνεται όλο και πιο διασυνδεδεμένος και πολυπολιτισμικός, η αντιμετώπιση του μίσους είναι επιτακτική. Η εκπαίδευση, η προώθηση της ανεκτικότητας και η ανοιχτή επικοινωνία αποτελούν τα βασικά εργαλεία για να διαλύσουμε τις προκαταλήψεις και να καλλιεργήσουμε μια κουλτούρα σεβασμού. Κατανοώντας τις ρίζες του μίσους και προσπαθώντας ενεργά να το ξεριζώσουμε, μπορούμε να ελπίζουμε σε μια κοινωνία, όπου οι διαφορές δεν οδηγούν σε διχασμό, αλλά γίνονται πηγή δύναμης και πλούτου. Μόνο έτσι μπορούμε να οραματιστούμε ένα μέλλον όπου η αγάπη και η συνεργασία κυριαρχούν, αφήνοντας το μίσος στο παρελθόν. Ή μήπως όλα αυτά είναι μόνο για τους πολύ ρομαντικούς;
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Why Do People Hate? medicinenet.com, διαθέσιμο εδώ
- Κορνήλιος Καστοριάδης: Οι ρίζες του μίσους, tovima.gr, διαθέσιμο εδώ
