Της Μιχαέλας Βαλερά,
Όσο ο πάγκος του φαρμακείου δε σε κάνει επιστήμονα, άλλο τόσο μια άσπρη ποδιά δε σε ανάγει σε ειδήμονα και πόσο μάλλον άξιο σεβασμού. Ο σεβασμός είναι μια αξία που κατακτάται, όχι μόνο με τη στείρα παρουσία σου πίσω από έναν πάγκο ή ένα γραφείο, αλλά και με τη δυνατότητα και τον τρόπο που έχεις –αν έχεις– να μεταλαμπαδεύεις τις γνώσεις σου. Εσύ, αγαπητέ αναγνώστη, που σίγουρα θα έχεις πάρει κάποια στιγμή στη ζωή σου κάποιο φάρμακο, είχες ενημερωθεί από τον φαρμακοποιό ή γιατρό σου για τις πιθανές φωτοαλλεργικές ή φωτοτοξικές αντιδράσεις που μπορεί να εμφανίσεις, αν εκτεθείς στον ήλιο, χωρίς αντιηλιακή προστασία, μετά τη χορήγηση μιας φαρμακευτικής θεραπείας;
Το ερύθημα συνιστά την πιο πιθανή εκδήλωση της φωτοευαισθησίας που μπορεί να επάγεται από τη χορήγηση ενός φαρμάκου και επί των πλείστων, το πιο κοινό σύμπτωμα που όχι μόνο εκτιμάται λανθασμένα, αλλά κυρίως υποτιμάται και παραλείπεται. Η φωτοτοξικότητα είναι ένα δοσοεξαρτώμενο φαινόμενο που έχει σχέση με τον τρόπο χορήγησης του φαρμάκου και την επικείμενη έκθεση του ατόμου στον ήλιο. Κάθε ουσία που προκαλεί φωτοευαισθησία ονομάζεται φωτοευαισθητοποιητής και μερικά από τα συμπτώματα που μπορεί να προκαλέσει είναι αίσθημα καύσου ή τσιμπήματος, οίδημα, τοπική υπερμελάγχρωση και τελαγγειεκτασία (διόγκωση των αιμοφόρων αγγείων). Μακροπρόθεσμες και βαρυσήμαντες επιπλοκές μπορεί να είναι η ψευδοπορφυρία και η ονυχόλυση (αποχωρισμός του νυχιού από το δέρμα).
Μια πιο διεισδυτική ματιά στην παθοφυσιολογία της φωτοευαισθησίας, θα μας επέτρεπε να χαρακτηρίσουμε ως εκκινητή, την απορρόφηση υπεριώδους ακτινοβολίας ή ορατού φωτός. Η απορρόφηση ενέργειας μέσω της ακτινοβολίας επιτρέπει στο μόριο (drug) να διεγερθεί και να μεταπέσει σε μια διεγερμένη κατάσταση που είναι μετασταθής. Αυτή η διέγερση είναι υπεύθυνη για τη δημιουργία ελευθέρων ριζών (ROS). Όταν η ενέργεια αυτή μεταφερθεί σε ένα μόριο οξυγόνου, τότε αυτή η ρίζα οξυγόνου επρόκειτο να οξειδώσει τα λιπίδια της κυτταρικής μεμβράνης δερματικών κυττάρων. Η μικροσκοπική αυτή αλλαγή μεταφράζεται στο δέρμα μας ως φωτοτοξική δερματική αντίδραση. Η μακροχρόνια έκθεση στον ήλιο μπορεί να εντείνει τα κλινικά συμπτώματα, εφόσον δημιουργηθούν σταθερά φωτοπροϊόντα που μπορούν να δημιουργήσουν ομοιοπολικούς δεσμούς με το DNA του κυττάρου και να προκληθεί ιστική βλάβη λόγω απόπτωσης. Ο μαέστρος πίσω από την ορχήστρα του εγκαύματος είναι οι UVB ακτίνες, που αναγκάζουν τα κερατινοκύτταρα να υποστούν προγραμματισμένο κυτταρικό θάνατο, επειδή εμποδίζουν τη δράση των επιδιορθωτικών μηχανισμών έναντι των ROS.
Απεναντίας, οι UVA ακτίνες διαφέρουν με τις UVB όχι μόνο ως προς το εύρος της ακτινοβολίας, αλλά και στο γεγονός ότι έχουν μεγαλύτερη διεισδυτικότητα, φτάνουν μέχρι τη δερμίδα και ευθύνονται για τις φωτοαλλεργικές αντιδράσεις. Σε περίπτωση φωτοαλλεργίας, ο φωτοευαισθητοποιητής απορροφά ενέργεια και μεταπίπτει σε ένα βιολογικά δραστικό χρωμοφόρο. Αυτή η μετατροπή τού επιτρέπει να συνδεθεί με πρωτεΐνες του δέρματος, σχηματίζοντας ένα αντιγονικό σύμπλεγμα που αναγνωρίζεται ως ξένο και προκαλεί την ανοσολογική απόκριση του οργανισμού.
Η φωτοαλλεργική αντίδραση είναι, λοιπόν, μια αντίδραση που συγκαταλέγεται στις υπερευαισθησίας τύπου IV, μπορεί να εμφανιστεί μόνο σε προηγουμένως ευαισθητοποιημένους ασθενείς και επάγει την ενεργοποίηση των Τ-λεμφοκυττάρων. Οι υγειονομικοί μπορούν να ξεχωρίσουν τη φωτοαλλεργία με τη φωτοτοξικότητα με βάση την διάρκεια και τη χρονική στιγμή εμφάνισης των κλινικών συμπτωμάτων. Χαρακτηριστικά, στις φωτοαλλεργικές αντιδράσεις, οι δερματικές αλλαγές αυξάνονται κατά την πορεία της νόσου, με κορύφωση περίπου 48-72 ώρες μετά την έναρξη των συμπτωμάτων, ενώ στις φωτοτοξικές, τα κλινικά συμπτώματα παρουσιάζουν ταχεία αύξηση έως τη μέγιστη κλινική εκδήλωση μετά από περίπου 24-48 ώρες έκθεσης στην υπεριώδη ακτινοβολία, η οποία ακολουθείται από σταδιακή ύφεση. Αν και πιο σπάνια η εκδήλωση φωτοαλλεργίας, δεν κρίνεται ήσσονος σημασίας καθώς έχει κατηγορηθεί για την ανάπτυξη συστηματικών δερματοπαθειών.
Πράγματι, η φωτοευαισθησία που προκαλείται από φάρμακα είναι δύσκολα αναγνωρίσιμη στην κλινική πράξη, είτε επειδή οι ασθενείς αποδίδουν το ηλιακό έγκαυμα στην υπερβολική έκθεση στον ήλιο είτε λόγω ελλιπής υποστήριξης από κλινικά δεδομένα. Οι περισσότεροι φωτοευαισθητοποιητές μοιράζονται μεταξύ τους κάποια κοινά χαρακτηριστικά, όπως το χαμηλό μοριακό βάρος και η επίπεδη, τρικυκλική ή πολυκυκλική δομή. Επιπλέον, η ύπαρξη ετεροατόμων στη χημική δομή των μορίων κρίνεται σημαντική για τον συντονισμό, μια κατάσταση που το σύστημα αποκτά την μέγιστη σταθερότητα.
Το πιο εντυπωσιακό σημείο κρύβεται στο γεγονός ότι φάρμακα που λαμβάνουμε σαν «καραμέλες» στην καθημερινότητά μας, εγκυμονούν πλειάδα κινδύνων, μεταξύ των οποίων και φωτοευαισθησία. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτών αποτελούν τα ΜΣΑΦ (ιβουπροφαίνη, πιροξικάμη), αντιβιοτικά όπως οι φθοριοκινολόνες (σιπροφλοξασίνη), τα τετρακυκλικά και οι σουλφοναμίδες, αντικαρκινικά (σισπλατίνη), τρικυκλικά αντικαταθλιπτικά, αντιισταμινικά (φαινοθειαζίνες), προϊόντα PUVA θεραπείας (8-μεθόξυψωραλένιο), διουρητικά (υδροχλωροθειαζίδη) και πολλά ακόμη.
Την επόμενη φορά, λοιπόν, που τύχει να εμφανίσετε κάποιο ερύθημα σε περιοχές του σώματος που έχουν εκτεθεί στον ήλιο, μην ξεχάσετε να ανακαλέσετε την φαρμακευτική αγωγή που έχετε χρησιμοποιήσει την τελευταία βδομάδα. Οι λύσεις δε βρίσκονται πάντα εκεί που τις περιμένουμε και ένας επιστήμονας οφείλει να ενημερώνει μέχρι και για την πιο φαινομενικά «ασήμαντη» αλληλεπίδραση. Η συμβουλή αυτή δεν καθορίζει μόνο την σχέση μεταξύ ασθενούς και υγειονομικού, αλλά μπορεί να δώσει το προβάδισμα στην αρένα γνώσεων και εξουσίας μεταξύ των αυτοαποκαλούμενων «επιστημόνων».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Φωτοευαισθησία και Φάρμακα, Pharmacy Management, διαθέσιμο εδώ
- Drug‐induced photosensitivity: culprit drugs, potential mechanisms and clinical consequences, pubmed, διαθέσιμο εδώ
