Της Χαράς Παπαϊωάννου,
Η Μεγάλη Ύφεση του 1929, γνωστή και ως το «Μεγάλο Κραχ», ήταν μια παγκόσμια οικονομική κρίση που ξεκίνησε με την κατάρρευση του χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης τον Οκτώβριο του 1929. Οδήγησε σε μαζική ανεργία, μείωση της παραγωγής, πτώχευση των επιχειρήσεων και φτώχεια σε ευρεία κλίμακα. Η περίοδος αυτή διήρκεσε μια δεκαετία συνολικά και έβλαψε σημαντικά τις οικονομικές δομές των χωρών. Στις Η.Π.Α. η μεγάλη ύφεση ξεκίνησε με τη «Μαύρη Πέμπτη», στις 24 Οκτωβρίου του 1929, με την κατάσταση να κορυφώνεται τη «Μαύρη Δευτέρα» και τη «Μαύρη Τρίτη» 28 και 29 Οκτωβρίου αντίστοιχα, όταν οι τιμές των μετοχών έπεσαν δραματικά.
Η «Μεγάλη Κρίση», ήταν μια από τις πιο καταστροφικές οικονομικές κρίσεις στην ιστορία του 20ού αιώνα. Οι κύριοι λόγοι για την έλευσή της είναι πολλαπλοί και αλληλένδετοι. Μεγάλη σημασία είχε η κατάρρευση του Χρηματιστηρίου στις 29 Οκτωβρίου 1929, γνωστή μέρα και ως «Μαύρη Τρίτη», το χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης κατέρρευσε, προκαλώντας μαζικές πωλήσεις μετοχών και χάνοντας τεράστια ποσά μέσα σε λίγες μέρες. Η κατάρρευση αυτή είχε ως αποτέλεσμα την απώλεια εμπιστοσύνης των επενδυτών και τη μείωση της ρευστότητας. Επιπλέον, η απώλεια αποταμιεύσεων και η αυξημένη ανεργία οδήγησαν σε μείωση της κατανάλωσης και των επενδύσεων. Η αβεβαιότητα για το μέλλον έκανε τους καταναλωτές και τις επιχειρήσεις διστακτικούς να δαπανήσουν χρήματα, επιδεινώνοντας την οικονομική ύφεση. Οι πολλαπλές τραπεζικές αποτυχίες που ακολούθησαν της κατάρρευσης του χρηματιστηρίου δημιούργησαν σοβαρά προβλήματα ρευστότητας και αφερεγγυότητας. Οι αποτυχίες αυτές οδήγησαν σε απώλεια αποταμιεύσεων για πολλούς πολίτες και σε περαιτέρω μείωση της εμπιστοσύνης στο χρηματοπιστωτικό σύστημα.
Η Μεγάλη Ύφεση δεν παρέμεινε αποκλειστικά ένα αμερικανικό φαινόμενο. Η παγκόσμια οικονομία ήταν αλληλένδετη, και τα προβλήματα στις Ηνωμένες Πολιτείες επηρέασαν αρνητικά τις οικονομίες άλλων χωρών. Οι διεθνείς εμπορικές συναλλαγές μειώθηκαν δραστικά, και οι οικονομίες πολλών χωρών υπέφεραν. Αρχικά, οι βιομηχανικές χώρες όπως η Γερμανία και το Ηνωμένο Βασίλειο επηρεάστηκαν σοβαρά από την ύφεση. Η Γερμανία, ήδη επιβαρυμένη από τις αποζημιώσεις του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, βρέθηκε αντιμέτωπη με μαζική ανεργία και οικονομική κατάρρευση. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, η ύφεση προκάλεσε μεγάλες απώλειες σε θέσεις εργασίας και μείωση της βιομηχανικής παραγωγής. Οι χώρες προσπάθησαν να προστατεύσουν τις οικονομίες τους επιβάλλοντας δασμούς και άλλους περιορισμούς στις εισαγωγές. Η πιο γνωστή τέτοια περίπτωση ήταν ο νόμος Smoot-Hawley Tariff Act στις Η.Π.Α., ο οποίος αύξησε σημαντικά τους δασμούς στις εισαγωγές. Αυτές οι πολιτικές προστατευτισμού οδήγησαν σε αντίποινα από άλλες χώρες και σε περαιτέρω μείωση του παγκόσμιου εμπορίου, επιδεινώνοντας την κρίση.
Οι χρηματοπιστωτικές κρίσεις στις Ηνωμένες Πολιτείες επηρέασαν τις διεθνείς αγορές μέσω των διεθνών ροών κεφαλαίου. Πολλές ευρωπαϊκές τράπεζες ήταν εξαρτημένες από αμερικανικά κεφάλαια για να χρηματοδοτήσουν τις επιχειρήσεις και τις επενδύσεις τους. Όταν οι αμερικανικές τράπεζες ανακάλεσαν τα δάνεια και περιόρισαν τις επενδύσεις τους στο εξωτερικό, οι ευρωπαϊκές τράπεζες βρέθηκαν σε δεινή θέση, προκαλώντας τραπεζικές αποτυχίες και οικονομικές κρίσεις σε πολλές χώρες. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1920, οι αμερικανικές τράπεζες και επενδυτές είχαν επενδύσει σημαντικά ποσά στην Ευρώπη, ιδιαίτερα σε χώρες που προσπαθούσαν να ανακάμψουν από τις καταστροφές του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Όταν το χρηματιστήριο κατέρρευσε το 1929, οι αμερικανικές τράπεζες βρέθηκαν αντιμέτωπες με σοβαρά προβλήματα ρευστότητας και αναγκάστηκαν να ανακαλέσουν δάνεια που είχαν δοθεί σε ευρωπαϊκές χώρες και τράπεζες. Για να αντιμετωπίσουν τις απώλειες και την έλλειψη ρευστότητας, οι τράπεζες των Η.Π.Α. περιόρισαν τις επενδύσεις τους στο εξωτερικό. Αυτή η μείωση της ροής κεφαλαίων επηρέασε αρνητικά τις ευρωπαϊκές οικονομίες, οι οποίες εξαρτώνταν από τα αμερικανικά κεφάλαια για την ανασυγκρότηση και την ανάπτυξή τους.
Η αδυναμία χρηματοδότησης των υποχρεώσεων των ευρωπαϊκών τραπεζών οδήγησε σε τραπεζικές αποτυχίες και οικονομικές κρίσεις σε πολλά κράτη στη Γηραιά Ήπειρο. Η ανάκληση αυτών των δανείων επηρέασε τις ευρωπαϊκές τράπεζες και οικονομίες οι οποίες μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, χρειάζονταν χρηματοδότηση για την ανοικοδόμηση των υποδομών τους και την πληρωμή των πολεμικών αποζημιώσεων. Πολλές ευρωπαϊκές τράπεζες δεν είχαν τη ρευστότητα να αποπληρώσουν τα δάνεια αυτά, κάτι που οδήγησε σε πτώχευση πολλών τραπεζών, με αποτέλεσμα την απώλεια αποταμιεύσεων και κεφαλαίων για τους πολίτες και τις επιχειρήσεις.
Οι φήμες και οι ανησυχίες για την αφερεγγυότητα των τραπεζών οδήγησαν σε μαζικές αναλήψεις καταθέσεων, γνωστές και ως “bank runs”. Οι καταθέτες έσπευσαν να αποσύρουν τα χρήματά τους όσο ήταν ακόμα δυνατή η ανάληψή τους, φοβούμενοι ότι οι τράπεζες θα έκλειναν και θα έχαναν τις αποταμιεύσεις τους. Η κυβέρνηση των Η.Π.Α., υπό τον Πρόεδρο Franklin D. Roosevelt, εισήγαγε μέτρα για να αποκαταστήσει την εμπιστοσύνη στο τραπεζικό σύστημα, όπως το Emergency Banking Act του 1933, το οποίο επέτρεψε την αναδιάρθρωση και την ενίσχυση των τραπεζών. Επίσης, η δημιουργία του Federal Deposit Insurance Corporation (F.D.I.C.) το 1933 εξασφάλισε τις καταθέσεις των πελατών έως ένα ορισμένο ποσό, μειώνοντας τον κίνδυνο bank runs.
Η οικονομική κρίση του 1929 έληξε σταδιακά μέσω μιας σειράς πολιτικών και παρεμβάσεων που εφαρμόστηκαν κυρίως από την κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών, αλλά και μέσω εξωτερικών παραγόντων όπως ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. Ο Πρόεδρος Franklin D. Roosevelt εισήγαγε μια σειρά από οικονομικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, γνωστές ως Νέα Συμφωνία (New Deal). Οι μεταρρυθμίσεις αυτές στόχευαν στη σταθεροποίηση της οικονομίας, στη δημιουργία θέσεων εργασίας και στην παροχή βοήθειας στους άνεργους και στους φτωχούς.
Επιπλέον, ο νόμος Glass-Steagall Act του 1933 διαχώρισε τις εμπορικές τράπεζες από τις επενδυτικές και ιδρύθηκε η Ομοσπονδιακή Ασφαλιστική Εταιρεία Καταθέσεων (F.D.I.C.) για την ασφάλιση των τραπεζικών καταθέσεων. Συνάμα, οργανισμοί όπως το Public Works Administration (P.W.A.) και το Works Progress Administration (W.P.A.) χρηματοδότησαν μεγάλα δημόσια έργα, δημιουργώντας εκατομμύρια θέσεις εργασίας. Οι αγροτικές μεταρρυθμίσεις που συνόδευσαν τα παραπάνω με το Agricultural Adjustment Act του 1933, στόχευαν στη μείωση της γεωργικής παραγωγής για την αύξηση των τιμών των γεωργικών προϊόντων και την ενίσχυση των αγροτών.
Η Ομοσπονδιακή Τράπεζα των Ηνωμένων Πολιτειών (Federal Reserve) υιοθέτησε μια πιο επεκτατική νομισματική πολιτική, μειώνοντας τα επιτόκια και αυξάνοντας την προσφορά χρήματος. Αυτό βοήθησε στην αύξηση της ρευστότητας και στη διευκόλυνση των δανειοληπτών. Η απόφαση του Roosevelt να αποσυνδέσει το δολάριο από τον χρυσό κανόνα (gold standard) το 1933 επέτρεψε στην κυβέρνηση να ασκήσει μεγαλύτερο έλεγχο στη νομισματική πολιτική και να αυξήσει την προσφορά χρήματος. Αυτό βοήθησε στη μείωση του αποπληθωρισμού και στη σταθεροποίηση των τιμών. Η παγκόσμια οικονομία άρχισε να ανακάμπτει σταδιακά κατά τη δεκαετία του 1930. Οι οικονομίες των ευρωπαϊκών χωρών και άλλων βιομηχανικών εθνών επίσης άρχισαν να βελτιώνονται, κάτι που συνέβαλε στην αύξηση του διεθνούς εμπορίου και στην ανάκαμψη της παγκόσμιας οικονομίας.
Τέλος, ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος έπαιξε σημαντικό ρόλο στη λήξη της Μεγάλης Ύφεσης, καθώς η τεράστια ζήτηση για πολεμικά υλικά και προμήθειες οδήγησε σε μεγάλη αύξηση της βιομηχανικής παραγωγής και της απασχόλησης στις Ηνωμένες Πολιτείες και σε άλλες χώρες. Η πολεμική οικονομία τόνωσε τη βιομηχανία και δημιούργησε θέσεις εργασίας, συμβάλλοντας σημαντικά στην ανάκαμψη της παγκόσμιας οικονομίας, με τραγικά όμως αποτελέσματα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Gazier, Bernard (1992), Η Κρίση του ΄29, Εκδόσεις Χατζηνικολή
- Galbraith, John-Kenneth (2000), Το μεγάλο κραχ του 1929, Εκδόσεις Λιβάνης
