Του Μάνου Πατρινιού,
Το άρθρο αυτό εγκαινιάζει μία νέα σειρά, η οποία –όπως μαρτυρά το όνομά της– θα εξερευνήσει τον πολύπλοκο κόσμο των εκλογικών συστημάτων. Σκοπεύει να εξηγήσει τα ίδια και τη θέση τους στη Δημοκρατία μας, να αναλύσει τις βασικές κατηγορίες και τα επιμέρους είδη, να αντιπαραβάλει τα προτερήματα και τις αδυναμίες κάθε συστήματος, να αναδείξει τις προοπτικές της εφαρμογής τους στο κομματικό (και κατ΄ επέκταση πολιτικό) σύστημα της Ελλάδας, να ερευνήσει τις ιστορικές εφαρμογές τους ανά τον κόσμο, να συγκρίνει αποτελέσματα εκλογών, προσομοιώνοντας το ένα ή το άλλο σύστημα και τελικά να βοηθήσει όλους μας να κατανοήσουμε έναν βασικό παράγοντα που καθορίζει –σε κάποιον βαθμό– την ποιότητα Δημοκρατίας μας. Αλλά σε αυτό το άρθρο θα προσπαθήσουμε πρώτα να καταλάβουμε, θεωρητικά, τις έννοιες που θα μας απασχολήσουν.
Καταρχάς, τι είναι εκλογικό σύστημα; Εκλογικό σύστημα είναι η μέθοδος με την οποία η βούληση των ψηφοφόρων μπορεί να εκφραστεί μέσω της ψήφου σε εκλογές και να μεταφραστεί σε κάποιο πραγματικό και ουσιαστικό αποτέλεσμα. Καθορίζει, δηλαδή, τις βασικές αρχές του τρόπου διεξαγωγής των εκλογών και τον τρόπο ανάδειξης του αποτελέσματός τους. Είναι στην ουσία ένας αλγόριθμος (εκφρασμένος μέσω του εκλογικού νόμου), ο οποίος έχει ως input τις ψήφους και output ένα αποτέλεσμα.
Οι εκλογικοί νόμοι είναι αυτοί που καθορίζουν με λεπτομέρεια τον τρόπο με τον οποίο διεξάγονται οι εκλογές και τον τρόπο με τον οποίο προκύπτει ο νικητής. Το εκλογικό σύστημα είναι το «πνεύμα» του εκλογικού νόμου, οι γενικές του αρχές. Δεν υπάρχει ένα πλειοψηφικό, ένα αναλογικό κ.ο.κ. εκλογικό σύστημα, αλλά σε κάθε χώρα ή ακόμα και σε κάθε εκλογική διαδικασία διαφέρει λιγότερο ή περισσότερο, καθώς διαφέρει ο εκλογικός νόμος. Για παράδειγμα, εκλογικό «κατώφλι» εφαρμόζουν αρκετές χώρες με αναλογικά συστήματα, αλλά το συγκεκριμένο ποσοστό είναι εντελώς αυθαίρετο, δεν υπάρχει ένα γενικώς αποδεκτό: στην Ελλάδα είναι 3%, στη Γερμανία 5%, στην Τουρκία 7%. Γι’ αυτό και λέμε ότι έχουμε πολλές υποκατηγορίες σε κάθε σύστημα: στην ουσία τα εκλογικά συστήματα και οι υποκατηγορίες τους είναι προσπάθειες ομαδοποίησης παρόμοιων εκλογικών νόμων με κοινές γενικές αρχές.
Ένα άλλο σημαντικό ερώτημα: Μπορούν όλα τα εκλογικά συστήματα να ευδοκιμήσουν σε κάθε κοινωνία; Η απάντηση είναι (μάλλον) όχι. Αυτό έγινε σαφές και στις πρόσφατες Βουλευτικές Εκλογές του Μαΐου 2023 στη χώρα μας, στις οποίες επιδιώχθηκε για πρώτη φορά, μετά από τις τριπλές εκλογές ‘89-’90, η εφαρμογή συστήματος απλής αναλογικής. Μάλιστα, η απλή αναλογική δεν διέφερε δραματικά από την ενισχυμένη που εφαρμόστηκε στις προηγούμενες και στην επόμενη, αλλά και πάλι οδήγησε σε κυβερνητική κρίση (όπως και το 1989-90). Η συνεργασία δυνάμεων για τον σχηματισμό συμμαχικής Κυβέρνησης, ωστόσο απεδείχθη μάταιη (κάτι που όλοι περιμέναμε), καταλήγοντας στις εκλογές του Ιουνίου με το σύστημα της ενισχυμένης αναλογικής, από την οποία προέκυψε η σημερινή Κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας.
Άρα, μάλλον σε κάθε κοινωνία ταιριάζει ένα εκλογικό σύστημα ή έστω μία γκάμα κοντινών σε αυτό. Γιατί; Τα εκλογικά συστήματα είναι, σε μεγάλο βαθμό, αποτελέσματα κοινωνιολογικών συνιστωσών. Είναι, δηλαδή, το προϊόν των συνθηκών που ήδη υπάρχουν στην κάθε κοινωνία, απαντούν στις συγκεκριμένες ανάγκες, επιθυμίες και σκέψεις των πολιτών που δημιουργήθηκαν για να υπηρετούν. Η πολιτική κουλτούρα, ο αριθμός των διαιρετικών τομών που επικρατούν, ο βαθμός συμμετοχής των πολιτών στα κοινά, η παράδοση πολιτικής αστάθειας είναι μερικές από αυτές. Η κοινωνιολογική ερμηνεία των εκλογικών συστημάτων ξεφεύγει, βέβαια, της σφαίρας του άρθρου (και ίσως αξίζει ένα δικό της, ξεχωριστό). Με δυο λόγια, λοιπόν, ένα εκλογικό σύστημα ξεπηδά εκεί όπου υπάρχουν οι κατάλληλες συνθήκες, τα απαραίτητα ερείσματα, το ιδανικό «πνεύμα», οι συγκεκριμένες ανάγκες, οι ιδιαίτερες επιθυμίες.
Η θεσμική προσέγγιση από την άλλη, και συγκεκριμένα ο Duverger, μάς λέει ότι το εκλογικό σύστημα επηρεάζει το αντίστοιχο κομματικό (τον αριθμό, δηλαδή, των επιδραστικών κομμάτων και την αναμεταξύ τους σχέση). Συγκεκριμένα, ο νόμος του Duverger λέει ότι ένα πλειοψηφικό εκλογικό σύστημα ευνοεί τον δικομματισμό, ενώ ένα αναλογικό τον πολυκομματισμό. Δηλαδή, όταν πριμοδοτούνται με διάφορα μέσα οι πιο δημοφιλείς επιλογές των ψηφοφόρων, τότε αναδεικνύονται δύο μεγάλα κόμματα, που συνήθως εναλλάσσονται στην εξουσία, ενώ, όταν δεν εφαρμόζονται αυτές οι πρακτικές, τα μικρότερα κόμματα δεν αντιμετωπίζουν αντίστοιχα εμπόδια και καταφέρνουν να εκλέξουν εκπροσώπους, αυξάνοντας τον αριθμό των κομμάτων.
Το θεσμικό περιβάλλον, λοιπόν, καθορίζει σε μεγάλο βαθμό τη δυναμική των κομμάτων και τον συσχετισμό των πολιτικών παραγόντων, την προοπτική ή αναγκαιότητα συνεργασίας τους κ.ο.κ. Αυτά με τη σειρά τους παίζουν τον ρόλο τους στην επίπονη διαδικασία της λήψης συλλογικών αποφάσεων. Για παράδειγμα, μία πλήρως ελεγχόμενη από την Κυβέρνηση Βουλή (όπως στην Ελλάδα) προκαλεί συχνά αλγεινές εντυπώσεις στους πολίτες, όπως αντίστοιχα και τα νομοθετικά αδιέξοδα ενός πολυδιασπασμένου σώματος. Μέσω της διαδικασίας ανάδρασης, η κοινωνία αποτιμά με κάποιον τρόπο όλη αυτήν την προσπάθεια και την αφομοιώνει – ή έστω έτσι υποτίθεται ότι κάνει, καθώς θεωρούμε ως δεδομένο ότι όλοι οι πολίτες είναι ορθολογικά όντα. Κι έτσι, ενώ είδαμε ότι η κοινωνία είναι αυτή που προσαρμόζει στις ανάγκες της το θεσμικό πλαίσιο, τελικά και το ανάποδο ισχύει: το θεσμικό πλαίσιο διαμορφώνει την κοινωνία, δημιουργώντας μία λούπα που ανατροφοδοτεί το σύστημα και το αυτορρυθμίζει.
Ας μην υποτιμούμε, συνεπώς, τον ρόλο του εκλογικού συστήματος σε μία Δημοκρατία. Είναι ακριβώς ο θεσμικός παράγοντας που διαμορφώνει –και ανατρέπει– τους κομματικούς συσχετισμούς, τη δύναμη των κομμάτων, την εκπροσώπηση διαφορετικών ομάδων, την ανάγκη για διακομματικό διάλογο και συνεργασία, τη συναινετική πολιτική κουλτούρα, το κομματικό και πολιτικό σύστημα συλλήβδην, και σε τελική ανάλυση την ίδια την ποιότητα της Δημοκρατίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Hague R., Harrop M., McCormick J., Comparative Government and Politics – An Introduction, Macmillan, Houndmills, Basingstoke, Hampshire, 1992
- Garner R., Ferdinand P., Lawson S., Introduction to Politics, Oxford University Press, 2009
