Του Χρήστου Ζησιάδη,
Η αρχαϊκή εποχή αποτελεί μία περίοδος κοινωνικών και πολιτικών αναταραχών στο μεγαλύτερο μέρος του ελλαδικού χώρου. Οι κυριότεροι λόγοι των αναταραχών αυτών είναι το φαινόμενο της κατάρρευσης του θεσμού της βασιλείας, με την εξουσία να περνά στα χέρια των ευγενών, ενώ παράλληλα συντελείται η ίδρυση αποικιών εξαιτίας των κοινωνικών και επισιτιστικών δυσκολιών. Για την αντιμετώπιση αυτών των προβλημάτων, οι εκάστοτε πολιτείες όρισαν κάποιους ανθρώπους που έκριναν ως κατάλληλους προκειμένου να θεσπίσουν νόμους που θα εξασφαλίσουν την κοινωνική συνοχή. Στα επόμενα άρθρα, θα εξετάσουμε αναλυτικότερα δύο τέτοιες περιπτώσεις ανδρών, αρχικά του Σόλωνος του Αθηναίου (περ. 639-559 π.Χ.) και έπειτα του Λυκούργου της Σπάρτης (800-730 π.Χ.), και πως οι νομοθεσίες τους σχετικά με τα ταφικά έθιμα είχαν ακριβώς αυτό τον στόχο, δηλαδή την κοινωνική αρμονία και την πολιτική σταθερότητα στις πολιτείες τους.
Αρχικά, θα πρέπει να περιγράψουμε εν συντομία τις διαδικασίες ενταφιασμού από τη στιγμή του θανάτου ενός ανθρώπου μέχρι και τις εορτές μνήμης του. Μόλις ο άνθρωπος πέθαινε, άρχιζε η διαδικασία της πρόθεσης, δηλαδή της δημόσιας έκθεσης του νεκρού προκειμένου να τον αποχαιρετήσουν οι άνθρωποι του περίγυρού του. Το σώμα του νεκρού αλειφόταν με λάδι και το στόλιζαν με άνθη και κοσμήματα, ενώ δεν έλειπαν τα μοιρολόγια. Όσο αφορά τον χρόνο της πρόθεσης, από τις πηγές που σώζονται, δεν φαίνεται να υπήρχε συγκεκριμένη διάρκεια της έκθεσης του νεκρού μέχρι και την εποχή του Σόλωνος.
Επόμενο στάδιο, ήταν η εκφορά του νεκρού. Γνωρίζουμε πως πριν τις αλλαγές των νομοθετών, αυτή η διαδικασία έπαιρνε κοινωνικές διαστάσεις, καθώς υπάρχουν περιπτώσεις όπου περιφέρανε τον νεκρό σε άμαξα ενώ από πίσω ακολουθούσαν άνδρες οπλισμένοι, γυναίκες, επαγγελματίες μοιρολογίστρες και σε μερικές περιπτώσεις αυλητές. Οι μετέπειτα μεταρρυθμίσεις του Σόλωνος όρισαν, πως η εκφορά θα πρέπει να γίνεται κατά την τρίτη μέρα και σιωπηλά μέχρι τον χώρο της ταφής.
Στη συνέχεια, πραγματοποιούνταν οι προσφορές στον τάφο, οι οποίες γινόταν κατά την τρίτη -δηλαδή την ημέρα της ταφής-, την ένατη, την τριακοστή ημέρα και στον χρόνο. Οι προσφορές αυτές ήταν βόστρυχο (τούφες) από τα μαλλιά τους, σπονδές κρασιού ή λαδιού, τα κόλλυβα -δηλαδή τους πρώτους καρπούς της σοδειάς- και οι θυσίες ζώων.
Σημαντικό ρόλο κατά τη διάρκεια των ταφικών παραδόσεων είχε ο θρήνος. Σε όλη την αρχαιότητα υπήρχε το έθιμο να μοιρολογούν τον νεκρό μη συγγενικά πρόσωπα, είτε επί πληρωμή όπως την περίπτωση των επαγγελματιών μοιρολογιστρών, είτε υποχρεωτικά όπως στην περίπτωση των ειλώτων της Σπάρτης στις κηδείες βασιλέων. Τέτοιες σκηνές συναντάμε και στην Ιλιάδα, όπου ο Αχιλλέας υπόσχεται μπροστά στον νεκρό Πάτροκλο πως σύντομα θα τον θρηνήσουν αιχμάλωτες γυναίκες από την Τροία. Οι συνήθειες αυτές έφταναν σε τέτοια σημεία υπερβολής όπου υπήρξε ανάγκη θέσπισης μιας σειράς απαγορεύσεων για καθετί που ξεπερνούσε το μέτρο στις νεκρικές τελετές. Πιο συγκεκριμένα, απαγόρευσαν στις γυναίκες να σχίζουν και να ματώνουν τα πρόσωπά τους κατά τους θρήνους, όπως επίσης και να ολοφύρονται σε κηδείες ξένων. Απαγόρευσαν την θυσία ταύρων και τη τοποθέτησε περισσοτέρων από τριών ενδυμάτων στους τάφους των νεκρών. Τέλος, απαγόρευσε την ασυνόδευτη περιφορά των γυναικών σε ξένους τάφους.
Αφού αναφερθήκαμε σε όλα τα στάδια του ενταφιασμού, ας εξετάσουμε την περίπτωση της Αθήνας και το ιστορικό πλαίσιο της εποχής δημιουργίας των νόμων. Αναφέρει χαρακτηριστικά ο Πλούταρχος στον Βίο του Σόλωνα, πως η νομοθεσία του σχετίζεται με την περίπτωση του Κυλώνειου Άγους. Ως Κυλώνειο Άγος αναφέρουμε την έχθρα του Μεγακλή με τον Κύλωνα, εξαιτίας της εξόντωσης των πραξικοπηματιών συντρόφων του δεύτερου, ενώ ήταν ικέτες στον βωμό της Αθηνάς Πολοιάδος. Η θανάτωση ικετών θεωρούνταν σοβαρό αμάρτημα κατά την αρχαιότητα. Έτσι, ενώ αποφασίστηκε η εκταφή των νεκρών και η μεταφορά τους έξω από την πόλη, οι πολίτες συνέχιζαν να πιστεύουν πως τιμωρούνται από τους θεούς επειδή ταλαιπωρούσε την πόλη μία θανατηφόρος ασθένεια. Αυτές οι δύο οικογένειες βρίσκονταν σε διαμάχες για περίπου τριάντα χρόνια, δηλαδή μέχρι τα χρόνια του Σόλωνα, και είχαν έντονο κοινωνικό αντίκτυπο. Παρόμοιες καταστάσεις συναντάμε και σε άλλες περιοχές όπως στην Φαιστό της Κρήτης, όπου και εκεί το ζήτημα λύθηκε με τη θέσπιση νόμων από τον Επιμενίδη ο όποιος συμβούλεψε στη συνέχεια τον Σόλωνα. Στο επόμενο μέρος θα συναντήσουμε την περίπτωση του Λυκούργου της Σπάρτης και θα συνοψίσουμε με τα χαρακτηριστικά των ταφικών εθίμων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Margaret Alexiou (2002), Ο τελετουργικός θρήνος στην ελληνική παράδοση (μτφρ Δημήτρης Ν. Γιατρομανωλάκης, Παναγιώτης Α. Ρόιλος), Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
- Πλούταρχος (μτφρ Α.Ι. Γιαγκόπουλος – Ζ.Ε. Μαλαθούνη) (2012), Σόλων, διαθέσιμο εδώ.
