Της Έλενας Παντελακάκη,
Τα Ομηρικά έπη κατέχουν ιδιαίτερη λογοτεχνική και πολιτισμική αξία, διότι αποτέλεσαν την αφετηρία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, συνιστώντας πανανθρώπινη κληρονομιά, που επηρέασε την ανθρώπινη σκέψη και δράση τόσο της αρχαιότητας όσο και της σύγχρονης εποχής. Όπως είναι φυσικό δύο τόσο μεγάλα και σύνθετα ποιητικά έργα προκαλούν εύλογα ερωτήματα για την προέλευση, τη σύνθεση, καθώς και την ιστορικότητά τους.
Είναι ευρέως γνωστό πως η Ιλιάδα και η Οδύσσεια περιστρέφονται γύρω από τα γεγονότα του Τρωικού πολέμου. Ειδικότερα, το έπος της Ιλιάδας περιγράφει σκηνές και γεγονότα του Τρωικού πολέμου, που εκτυλίσσονται σε μία περίοδο 10 ετών, ενώ η Οδύσσεια εστιάζει στη μεταγενέστερη επιστροφή του Οδυσσέα, του τελευταίου των ηρώων της Τροίας, στην πατρίδα του μετά το τέλος του πολέμου. Εύλογα προκύπτουν ερωτήματα για το ιστορικό υπόβαθρο των επών, κατά πόσον, δηλαδή, τα Ομηρικά έπη στηρίζονται σε μία ιστορική πραγματικότητα. Συνέβη, άραγε, πράγματι ο περίφημος Τρωικός πόλεμος; Οι τοποθεσίες και τα ανάκτορα που αναφέρονται στον Όμηρο ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα ή είναι αποτέλεσμα της ποιητικής έμπνευσής του;
Ο πρώτος που επιχείρησε να αποδείξει το ιστορικό υπόβαθρο των Ομηρικών επών ήταν ο Γερμανός Ερρίκος Σλήμαν. Συγκεκριμένα, διεξήγαγε αρχαιολογικές ανασκαφές πρώτα στην Ιθάκη το 1868 και έπειτα στη Μ. Ασία το 1870, εντοπίζοντας την πόλη της Τροίας στο σημερινό Hissarlik.Μετά την περίφημη αποκάλυψη της πόλης της Τροίας, πολλοί μελετητές και αρχαιολόγοι άρχισαν να διεξάγουν έρευνες, εξετάζοντας λεπτομερώς τη σχέση του Ομηρικού κόσμου με την πραγματικότητα. Από το 1988 ο Γερμανός αρχαιολόγος Manfred Korfmann ξεκίνησε μία νέα σειρά ανασκαφών από όπου προέκυψαν σημαντικά ευρήματα. Ο Γερμανός αρχαιολόγος ανακάλυψε μία «κάτω πόλη», η οποία είχε κατεύθυνση προς τη θάλασσα και σχετίζεται με την πόλη της Τροίας, που εντόπισε ο Σλήμαν, την Ύστερη Εποχή του Χαλκού (1700-1000 π.Χ.). Επομένως, η πόλη ήταν πολύ μεγαλύτερη από ό,τι αρχικά θεωρήθηκε και διέθετε εξέχουσα γεωγραφική θέση, καθώς μπορούσε να ελέγχει τη διέλευση πλοίων, αποκτώντας μεγάλη εμπορική και στρατηγική σημασία. Αυτός ήταν και ο λόγος που, σύμφωνα με τον Korfmann, η πόλη τέθηκε στο επίκεντρο εξωτερικών επιθέσεων με βασική επιδίωξη την κατάληψη και τον έλεγχό της, πραγματοποιώντας διαδοχικά διάφορους «Τρωικούς πολέμους». Συμπληρωματικά, τα τείχη και η πεδιάδα, που τοποθετείται μπροστά από την πόλη και αποτέλεσε πεδίο μάχης μεταξύ του Αχιλλέα και του Έκτορα, καθώς και το σημείο που είχαν στρατοπεδεύσει οι Αχαιοί αποτελούν στοιχεία της Ιλιάδας που συμπίπτουν με την τοπογραφία της πόλης που ανακαλύφθηκε από τον Σλήμαν, κατά την άποψη του Korfmann.
Μία σημαντική πηγή πληροφόρησης για την ιστορικότητα των Ομηρικών επών αποτελούν, επίσης, Έλληνες ιστορικοί της αρχαιότητας και συγκεκριμένα «ο πατέρας της ιστορίας» Ηρόδοτος, καθώς και ο μεγάλος ιστοριογράφος Θουκυδίδης. Ο Ηρόδοτος στο προοίμιο του έργου του Ιστορίαι περιγράφει τον Τρωικό πόλεμο ως ένα από τα αρχαιότερα γεγονότα της ελληνικής ιστορίας. Επίσης, υποστηρίζει ότι η αληθινή εκδοχή των γεγονότων της Τροίας παρουσιάζεται από τους Αιγύπτιους ιερείς και ότι ο Όμηρος τροποποίησε την αφήγηση, ώστε να εξυπηρετήσει τους ποιητικούς στόχους του. Σύμφωνα με την άποψη του Ηροδότου, η Ελένη δε βρισκόταν στην Τροία κατά τη διάρκεια του Τρωικού πολέμου, αλλά στην Αίγυπτο κοντά στον βασιλιά Πρωτέα, παραθέτοντας, μάλιστα, ομηρικά χωρία που αναφέρονται στο ταξίδι του Πάρη και της Ελένης στην Αίγυπτο, προκειμένου να στηρίξει την άποψή του. Ο Θουκυδίδης υποστηρίζει εξίσου την ιστορικότητα του Τρωικού πολέμου, διατυπώνοντας και αυτός την άποψη ότι ο Όμηρος μεγαλοποίησε ορισμένα γεγονότα λόγω της ποιητικής ελευθερίας που διέθετε.
Εξίσου σημαντικές καθίστανται οι υλικές μαρτυρίες, οι αναφορές, δηλαδή, σε υλικά αγαθά που απαντώνται τόσο στην ομηρική αφήγηση όσο και στον μυκηναϊκό πολιτισμό. Ειδικότερα, η περίφημη περικεφαλαία από δέρμα που είναι στολισμένη με δόντια αγριογούρουνου και αναφέρεται στη ραψωδία Κ της Ιλιάδας (260 κ.ε.) αποτελεί πραγματικό μυκηναϊκό αντικείμενο. Επίσης, η μεγάλη ολόσωμη ασπίδα του Αίαντα που αναφέρεται στις ραψωδίες Η (219), Λ (485), Ρ (128) χρησιμοποιείται σε μία αρχαιότερη φάση της Μυκηναϊκής εποχής. Ενδιαφέρον προκαλεί ότι τα πολεμικά άρματα, που συνιστούσαν εμβληματικό στοιχείο του Μυκηναίου πολεμιστή, χρησιμοποιούνται στο έπος ως μεταφορικό μέσο των ηρώων πολεμιστών. Ακόμη, αναφέρεται συχνά στον Όμηρο το υλικό του χαλκού που χρησιμοποιούνταν για σκεύη και όπλα κατά τη Μυκηναϊκή περίοδο. Επίσης, εντοπίζονται ομοιότητες όσον αφορά το σχέδιο των ομηρικών ανακτόρων με εκείνα των Μυκηναίων.
Εν κατακλείδι, το ομηρικό ζήτημα της ιστορικότητας των επών αποτελεί ένα σύνθετο και άλυτο μέχρι σήμερα πρόβλημα. Παρά τα ευρήματα και τις γραπτές μαρτυρίες των ιστορικών υπάρχουν ακόμα αμφιβολίες και διφορούμενες απόψεις μελετητών σχετικά με το ιστορικό υπόβαθρο των Ομηρικών επών. Ορισμένα, μάλιστα, από τα ήθη, τα έθιμα και τα υλικά μέσα που παρουσιάζονται στα δυο ποιητικά έργα ανήκουν σε μεταγενέστερες περιόδους, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την ταφή των νεκρών. Στις Μυκήνες, σύμφωνα με τους πατροπαράδοτους νόμους, πραγματοποιούνταν ταφή των νεκρών, ενώ στον Όμηρο τα άψυχα σώματα των ηρώων καιγόντουσαν, μία διαδικασία που ήταν διαδεδομένη από τον 11ο αιώνα και εξής. Συνεπώς, τα Ομηρικά έπη περιέχουν στοιχεία τόσο της Μυκηναϊκής περιόδου όσο και μεταγενέστερων εποχών, τα οποία συνδέονται αδιάρρηκτα μεταξύ τους, δημιουργώντας έναν μαγευτικό και μοναδικό ποιητικό πολιτισμό, που μας είναι γνωστός μέχρι σήμερα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Barry B. Powell-Ian Morris (2009), A New Companion to Homer, Εγχειρίδιο Ομηρικών σπουδών, Αθήνα: Εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα
- Franco Montanari (2017), Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας από τον 8ο αιώνα π.Χ. έως τον 6ο αιώνα μ.Χ., Θεσσαλονίκη: University Stydio Press
