Της Μαριάννας Μητσιώτη,
Την ίδια περίοδο με την ανάδυση του ευρωπαϊκού Μοντερνισμού, στις αρχές του 20ου αιώνα, εμφανίζεται στην περιοχή της Ρωσικής Αυτοκρατορίας —και της Σοβιετικής Ένωσης στη συνέχεια— ένα σύνολο κινημάτων που σήμερα είναι γνωστά ως ρωσική πρωτοπορία. Ο όρος «ρωσική» αποτελεί περισσότερο αναφορά στον γεωγραφικό τόπο παρά στο στοιχείο της εθνικότητας, αφού δεν ήταν όλοι οι καλλιτέχνες Ρώσοι.
Το δυναμικό και καλλιτεχνικό αυτό φαινόμενο, που άσκησε μεγάλη επιρροή, χαρακτηρίζεται από τις καινοτόμες προσεγγίσεις στην τέχνη και την απόρριψη των παραδοσιακών συμβάσεων, με τους πειραματισμούς και τις πρακτικές που προτάθηκαν να θεωρούνται σήμερα πολύ πιο προχωρημένοι σε σχέση με εκείνους των Ευρωπαίων μοντερνιστών. Το κίνημα, εκτός από τις καλλιτεχνικές του επιδιώξεις, επιθυμούσε τη ριζική αλλαγή ολόκληρης της κοινωνίας, των πεποιθήσεων, της πολιτικής, της εκπαίδευσης, ακόμα και των καθημερινών χρηστικών αντικειμένων, όπως τα ρούχα ή τα έπιπλα.
Πρόκειται, επομένως, για ένα κίνημα το οποίο αναθεωρούσε και επεξεργαζόταν μια φιλοσοφία και μια στάση ζωής εν γένει, ενώ επηρεάστηκε σημαντικά —όπως είναι φυσικό— από την επανάσταση. Καθοριστικό, αν όχι πρωτεύοντα, ρόλο στην επιτυχία της πρωτοπορίας είχαν οι γυναίκες καλλιτέχνιδες οι οποίες συμμετείχαν ενεργά και ισότιμα στα καλλιτεχνικά δρώμενα, χωρίς φυσικά να λείπουν κατά περιπτώσεις τα —γνωστά μέχρι και σήμερα— υποτιμητικά σχόλια των ανδρών. Ο αριθμός, επίσης, των ανδρών καλλιτεχνών της πρωτοπορίας που τιμούνταν από τα καλλιτεχνικά ιδρύματα ή τα σχολεία, ή ακόμα και στην επανάσταση, ήταν πολύ μεγαλύτερος από αυτόν των γυναικών, παρά την πρωτοφανή για τα παγκόσμια δεδομένα παρουσία τους.
Καλλιτέχνιδες και διανοήτριες όπως η Lyubov Popova, η Vera Pestel και η Nadezhda Udaltsova μετακινούνται στο Παρίσι για να σπουδάσουν. Εκεί μαθαίνουν για τον Κυβισμό, γνωρίζουν τους Γάλλους φουτουριστές και ξεκινούν τους πειραματισμούς τους με το στοιχείο της κίνησης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το έργο της Popova Γυναίκα που ταξιδεύει (Traveler), ένας αυτοβιογραφικός πίνακας σε μια προσπάθεια καταγραφής του χρόνου και της κίνησης η οποία εμπεριέχει ταυτόχρονα και ένα αφήγημα. Μέσα από το έργο της συνέβαλε στην ανάπτυξη των κινημάτων του Κυβοφουτουρισμού, του Σουπρεματισμού και του Κοσντρουκτιβισμού.
Η Popova αργότερα στην καριέρα της, μαζί με τους σουπρεματιστές συντρόφους της, κινήθηκε προς την πλήρη αφαίρεση και απλοποίησε γεωμετρικές φόρμες, ενώ, αργότερα, απομακρύνθηκε από τη ζωγραφική και άρχισε να φτιάχνει υφάσματα, σκηνικά θεάτρου και σχέδια, επεκτείνοντας το νόημα και τις χρήσεις της τέχνης στην ευρύτερη κοινωνία ασκώντας τη δική της κριτική απέναντι στον καπιταλισμό.
Εμβληματικές είναι, επίσης, και οι μορφές των Yelena (ή Elena) Guro, Olga Rozanova και Natalia Goncharova. H Yelena Guro ήταν ζωγράφος, ποιήτρια, εικονογράφος βιβλίων και πεζογράφος που ανέπτυξε, μεταξύ των άλλων, νέες θεωρίες για το χρώμα και την ίδια τη ζωγραφική την οποία θεωρούσε στοιχείο της φύσης. Αγαπούσε πολύ τη φύση, της οποίας τη σύγκρουση με την αστική πραγματικότητα παρουσίαζε επιμελώς στα μυθιστορήματά της. Στο έργο της Κινήσεις Οργανικής Τέχνης προσπάθησε να αποτυπώσει την κίνηση της φύσης η οποία πάντα κινείται, εκτός κι αν είναι νεκρή. Σημαντική προσωπικότητα σε κινήματα όπως ο Κυβοφουτουρισμός και ο Σουπρεματισμός, η Rozanova και το έργο της αποπνέουν μια αίσθηση δυναμισμού και καινοτομίας.
Το καλλιτεχνικό όραμά της επεκτάθηκε, όπως και της Popova, πέρα από τη ζωγραφική για να συμπεριλάβει την ποίηση, τη γραφιστική και την υφαντουργία. Η διεπιστημονική της προσέγγιση αντανακλούσε την πίστη της στην ενότητα όλων των καλλιτεχνικών μορφών και στις δυνατότητές τους να διαμορφώσουν το μέλλον της κοινωνίας.
Φημισμένη για την τολμηρή χρήση του χρώματος και τις καινοτόμες συνθέσεις, η Natalia Goncharova συνδύασε άψογα στοιχεία της ρωσικής λαϊκής τέχνης με τα πρωτοποριακά στυλ του Κυβισμού και του Φουτουρισμού. Μαζί με καλλιτέχνες όπως ο Malevich και η Rozanova, δημιουργεί τα «καλλιτεχνικά βιβλία», βιβλία σε λιθογραφίες, ένα νέο είδος τέχνης σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων. Οι απεικονισμένες μορφές ήταν οριακά πρωτόγονες, οι εικόνες σχεδόν αποκρουστικές και οι αντιδράσεις του κοινού όπως είναι φυσικό αναμενόμενες.
Αξιοσημείωτο δε, και ίσως οξύμωρο, σε σχέση με την εικόνα που έχουμε σήμερα για τη Ρωσία, είναι το γεγονός πως οι γυναίκες καλλιτέχνιδες της πρωτοπορίας είναι πολύ περισσότερες από εκείνες του ευρωπαϊκού μοντερνισμού. Φυσικά, κάτι τέτοιο δεν μπορεί να αποδοθεί στον παράγοντα της τύχης. Κάτι θα πρέπει να συνέβη ώστε να εξηγεί τον μεγάλο αριθμό των γυναικών διανοητριών της εποχής της πρωτοπορίας. Η άποψη της Virginia Woolf στο Ένα δικό σου δωμάτιο, ότι οι γυναίκες χρειάζονται τόσο οικονομική ανεξαρτησία όσο και έναν δικό τους φυσικό χώρο για να γράφουν αποτελεσματικά, παραμένει και στη δική μας περίπτωση σε ισχύ. Ο δρόμος, λοιπόν, προς τη γυναικεία χειραφέτηση και τη μετέπειτα, χωρίς περιορισμούς, καλλιτεχνική δημιουργία στους κόλπους της ρωσικής πρωτοπορίας, ξεκίνησε κάπως έτσι.
Στη Ρωσική Αυτοκρατορία, το 1753, κατοχυρώνεται νομικά η δυνατότητα των γυναικών να κερδίζουν το δικό τους εισόδημα και να το διατηρούν για δική τους χρήση, ανεξάρτητα από τον σύζυγό τους. Λίγο περισσότερο από μια δεκαετία αργότερα, η Μεγάλη Αικατερίνη ιδρύει το πρώτο κρατικά χρηματοδοτούμενο ίδρυμα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης για γυναίκες, το Ινστιτούτο Smolny στην Αγία Πετρούπολη. Ακολούθησαν κι άλλα ιδρύματα των οποίων η εγκυρότητα μπορεί να μην αναγνωριζόταν παντού, ωστόσο υπήρξαν οι πυρήνες της δημιουργίας των γυναικών αυτών που στη συνέχεια θα συγκροτήσουν, μαζί με τους άνδρες συναδέλφους τους, αυτό που σήμερα ονομάζουμε ρωσική πρωτοπορία.
Τέλος, παρά τις όποιες αντιξοότητες, οι γυναίκες αυτές έμειναν στην ιστορία με το έργο τους να είναι στέκεται σήμερα ως καλλιτεχνική κληρονομιά που συνεχίζει να εμπνέει γενιές καλλιτεχνών σε όλο τον κόσμο ενώ, παράλληλα, εκτίθεται η σημασία της ύπαρξης ενός ευνοϊκού περιβάλλοντος για τη γυναικεία δημιουργικότητα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Διάλεξη της Μαρίας Τσαντσάνογλου και του Sjeng Scheijen στα πλαίσια μαθημάτων του MOMus-Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης-Συλλογή Κωστάκη για την Ρωσική Πρωτοπορία.
- Women’s rights and their money, theguardian.com, διαθέσιμο εδώ.
