Του Φωκίωνος Δανιηλίδη,
Ο Πανάγιος Τάφος βρίσκεται στο κέντρο του Ναού της Αναστάσεως στην Ιερουσαλήμ και θεωρείται από τα πιο σημαντικά μνημεία του Χριστιανισμού. Στην πλούσια ιστορία του, η οποία διαρκεί δύο χιλιετίες, έχει καταστραφεί, ανακατασκευαστεί και αποκατασταθεί πολλές φορές, έχοντας ως αποτέλεσμα να αποκτήσει μία πολύπλοκη δομή.
Τον καιρό της ταφής και της ανάστασης του Ιησού Χριστού, ο τάφος είχε σπηλαιώδη μορφή και ήταν λαξευμένος στην επιφάνεια φυσικού βράχου. Αυτό άλλαξε με τη βασιλεία του Ρωμαίου αυτοκράτορα Ανδριανού. Αν και παραμένει γνωστός ως ένας ικανότατος ηγέτης και ως ένας από τους πέντε θετούς αυτοκράτορες της Ρώμης, συχνά παραβλέπετε η πολιτική του κατά των Εβραίων. Ο Τίτος, ένας παλαιότερος αυτοκράτορας, είχε ήδη αποδυναμώσει το εβραϊκό στοιχείο στην περιοχή και ο Ανδριανός έδωσε το τελειωτικό χτύπημα στον λαό του Ισραήλ, ισοπεδώνοντας το 135 την πρωτεύουσά τους και καταδικάζοντας τους κατοίκους της να ζήσουν στη διασπορά. Ο Τάφος θάφτηκε κάτω από μπάζα και στην Ιερουσαλήμ ανεγέρθηκε ο ναός της Αφροδίτης.
Χρειάστηκε να περάσουν διακόσια χρόνια για να ανακαλυφθεί ξανά ο τάφος, όταν το 325/326, ο Μέγας Κωνσταντίνος και η Αγία Ελένη διέταξαν την κατεδάφιση όλων των ειδωλολατρικών ναών στην Παλαιστίνη. Ο Τάφος, τότε, αποκαταστάθηκε, και, πλέον, περιβαλλόταν από ένα συγκρότημα που κτίστηκε με αυτοκρατορική εντολή και είχε ως επίκεντρο τον τόπο της Σταύρωσης. Ο σπηλαιώδης Τάφος λέγεται ότι ήταν διακοσμημένος με κίονες και πλήρη στολισμό, λαμπρύνοντάς τον με κάθε είδους έργων τέχνης, ενώ τότε ήταν που κτίστηκε το Αedicula, ο μικρού μεγέθους ναός που περιβάλει το σπήλαιο. Oι ερευνητές, ωστόσο, δεν μπορούν να συμφωνήσουν απόλυτα για την ακριβή μορφή που είχε τη συγκεκριμένη περίοδο.
Σε κάθε περίπτωση, γνωρίζουμε πως ο Τάφος παρέμεινε, ως επί τω πλείστων, ακέραιος μέχρι την έλευση των Σασσανιδών το 614. Η άνοδος του Ηρακλείου στον θρόνο, το 610, δεν αρκούσε για να αποκόψει την πρόοδο των Περσών στο πεδίο της μάχης, οι οποίοι συνέχισαν να νικούν τον στρατό των Βυζαντινών σε γη και θάλασσα. Η πιο ταπεινωτική απώλεια για την Αυτοκρατορία ήταν η κατάληψη της Ιερουσαλήμ, καθώς οι Σασσανίδες έκλεψαν τον Τίμιο Σταυρό και κατέστρεψαν κάποια μέρη από το Aedicula.
Ο πατριάρχης Μόδεστος το αποκατέστησε στην αρχική του μορφή μερικά χρόνια αργότερα και η κατάστασή του μέχρι το 1009 παραμένει άγνωστη. Η επόμενη αναφορά για την κατάσταση του Τάφου δηλώνει πως, όσο η Ιερουσαλήμ βρισκόταν υπό Αραβική κατοχή, ο χαλίφης Αλ Χακίμ τον κατέστρεψε στις αρχές του 11ου αιώνα. Το εργαστήρι αρχαιομετρίας του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου σε συνεργασία με εκείνο του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου διεξήγαγαν έρευνα στον Τάφο το 2018 και κατέληξαν πως το Aedicula υπέστη κάποια ανοικοδόμηση είτε επί του Μιχαήλ Δ’ είτε από τον Κωνσταντίνο Μονομάχο, περίπου τριάντα χρόνια αργότερα.
Μερικά χρόνια μετά από την ήττα των Βυζαντινών στη Μάχη του Μαντζικέρτ, το 1071, η Ιερουσαλήμ ξαναβρέθηκε υπό τον ισλαμικό ζυγό με την έλευση των Σελτζούκων Τούρκων. Αυτό το γεγονός πυροδότησε την κήρυξη της πρώτης Σταυροφορίας το 1096 και, μέχρι το 1099, οι Σταυροφόροι είχαν καταφέρει να επαναφέρουν την πόλη σε χριστιανική διοίκηση. Πλέον, οι Λατίνοι είχαν ιδρύσει το δικό τους βασίλειο με κέντρο την Ιερουσαλήμ και ξεκίνησαν τις διαδικασίες για ένα νέο οικοδομικό έργο, στα πλαίσια του οποίου, ο Πανάγιος Τάφος ανοικοδομήθηκε με πρότυπο τη Ρομανική Αρχιτεκτονική που επικρατούσε, τότε, σε ολόκληρη τη δυτική Ευρώπη. Το Aedicula του Τάφου απέκτησε τη σημερινή του μορφή, όταν οι Σταυροφόροι προσέθεσαν έναν επιπλέον θάλαμο δίπλα από το σπήλαιο.
Από εκείνο το σημείο και έπειτα, δεν υπάρχει καμία ένδειξη πως ο Πανάγιος Τάφος υπέστη κάποια σημαντική ζημιά ή ότι είχε κατεδαφιστεί από κάποιον κατακτητή. Το 1545, ωστόσο, γνωρίζουμε πως έλαβε χώρα ένας μεγάλος σεισμός στην περιοχή που επηρέασε και τον Τάφο. Οι ζημιές επισκευάστηκαν το 1555 από τον Βονιφάτιο της Ραγκούσας, τον, τότε, έπαρχο της Ιερουσαλήμ, και ανοικοδομήθηκε ως ναός της Μπαρόκ αρχιτεκτονικής. Από τότε, ο Τάφος έχει μείνει σφραγισμένος και τα επόμενα έργα αποκατάστασης έγιναν το 1808, όταν υπέστη ζημιές, εξαιτίας μίας πυρκαγιάς. Σύντομα, στην κορυφή του προστέθηκε ένας ρωσικού τύπου τρούλος, ο οποίος παραμένει, μέχρι σήμερα, η τελευταία του διακοσμητική προσθήκη.
Το συγκεκριμένο άρθρο βασίζεται σε μεγάλο βαθμό και είναι αφιερωμένο στον αρχαιομέτρη Νικόλαο Ζαχαριά, ο οποίος άφησε την τελευταία του πνοή στις 20 Μαρτίου του 2024. Ο ίδιος μου είχε στείλει την έρευνα για να με βοηθήσει σε μία από τις εργασίες μου και, γενικότερα, δεν δίστασε ποτέ να υποστηρίξει τους φοιτητές του. Το τμήμα μας και η επιστημονική κοινότητα δεν θα είναι ποτέ ξανά ίδια χωρίς εσάς. Αγαπητέ καθηγητά, ευχαριστούμε για όλα!
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- “OSL mortar dating to elucidate the construction history of the Tomb Chamber of the Holy Aedicule of the Holy Sepulchre in Jerusalem”, στο: Journal of archeological science: Reports, τχ. 19 (2018), σελ. 80-91.
- Runciman, 2006, Ιστορία των σταυροφοριών τόμος Α’, Αθήνα, εκδ. Γκοβόστη.
- Νικόλαος Νικολούδης, Η βυζαντινή Μικρά Ασία: Ακμή και παρακμή (330-1461), Αθήνα, εκδ. Ιωλκός, 2004.
