Της Αναστασίας Αποστολίδου,
«Αλίμονο σε όποιον ζει στην έρημο και θυμάται του κόσμου» αναφέρει ο Νίκος Καζαντζάκης, προσδιορίζοντας ευφυέστατα και λογοτεχνικά τη νοσταλγία της θύμησης. Η νοσταλγία, «αδίστακτη» και «αμερόληπτη» σε όσους τη βιώνουν, αποτελεί την ύψιστη μορφή γλυκόπικρης αίσθησης και κάμψης του ανθρώπου απέναντι στη μελαγχολία των περασμένων καιρών και της τρυφερότητάς τους. Ετυμολογικά προέρχεται από τις λέξεις νόστος + άλγος και ορίζεται ως «η αθυμία που προέρχεται από έντονο πόθο για επιστροφή στην πατρίδα // ή ανάμνηση ευχάριστων γεγονότων ή καταστάσεων». Η έννοια της νοσταλγίας, μολονότι ενίοτε συγχέεται με παρεμφερείς έννοιες, όπως η μελαγχολία ή η θλίψη, εντούτοις διαφοροποιείται σημαντικά, εφόσον δεν ενσαρκώνει τον θρήνο μιας τετελεσμένης στάλας ευτυχίας, αλλά εξυψώνει την παρελθοντική ευημερία ως θεματοφύλακας και «προστάτης» των πεπερασμένων. Συνειρμικά, εξαιρετικά ενδιαφέρουσα κρίνεται η αποσαφήνιση της αιτίας πίσω από την ακατανίκητη ανάγκη του ανθρώπου για επιστροφή στο παρελθόν και η ψυχική κάθαρση που βιώνει, όταν το διατηρεί ακέραιο στο πέρας του χρόνου.
Άνθρωποι ξεριζωμένοι από τις πατρίδες τους, ηλικιωμένοι με την επώδυνη ανάμνηση της προ πολλού απολεσθείσας παιδικής τους ηλικίας, αποτελούν χαρακτηριστικά, ενδεικτικά παραδείγματα μορφών νοσταλγίας που ταλανίζουν πανανθρώπινα και, κυρίως, εφ’ όρου ζωής. Ειδικότερα, είναι αξιοσημείωτο πως, εν αντιθέσει με σχεδόν οποιοδήποτε άλλο ανθρώπινο συναίσθημα, η νοσταλγία δεν «υποχωρεί» ποτέ, μονάχα «γιγαντώνεται» και «διεισδύει» όλο και βαθύτερα στον ανθρώπινο ψυχισμό: όσο διευρύνεται η απόσταση από μια ευτυχισμένη ανάμνηση, τόσο καταδικάζονται οι πιθανότητες να διατηρηθεί ζωντανή. Σε αυτό ακριβώς το σημείο παρεισφρέει η λειτουργία της νοσταλγίας, καθώς ο άνθρωπος, αρνούμενος να εγκαταλείψει την ανάμνηση, «αγκιστρώνεται» στην ασφάλεια της νοσταλγίας, η οποία σταδιακά και ασυνείδητα επεκτείνεται, ώστε να επισκιάσει το αβάστακτο κενό της απώλειας. Αυτή η «θνητή» τάση του ανθρώπου να μνημονεύει το παρελθόν και να αντίκειται στην επισκίασή του από το παρόν ή το μέλλον, αν και φαντάζει εκ πρώτης όψεως ψυχοφθόρα και μάταιη, στην πραγματικότητα αποτελεί την πεμπτουσία της έννοιας της ελπίδας. Όσο ο άνθρωπος καταπολεμά τη λήθη με το «οπλοστάσιο» της ανάμνησης, υπενθυμίζει στον εαυτό του την ασίγαστη επιθυμία επαναφοράς της ευτυχίας του και, συνεπώς, θέτει υποσυνείδητα τις προϋποθέσεις για την αιώνια προσδοκία και επαναδημιουργία της ευδαιμονίας του.
«Οι νέοι προσδοκούν πράγματα που ποτέ δε θα εκπληρωθούν, οι γέροι νοσταλγούν πράγματα που ποτέ δε συνέβησαν» γράφει ο Βρετανός συγγραφέας, Ηector Ηugh Μunro (Saki), προσθέτοντας μια επιπλέον οπτική στη θεματική βάση της νοσταλγίας: την προσδοκία του απραγματοποίητου. Καθίσταται σημαντικό να τονιστεί πως δε συνδέεται με τη νοσταλγία μόνο η αναπόληση των περασμένων στιγμών, αλλά στο πεδίο της εγγράφεται και η- ενίοτε ουτοπική- υφή των νεανικών ονείρων. Αυτή η νόθα μορφή νοσταλγίας, ή, σωστότερα, η ψευδαίσθησή της, αποστασιοποιείται από την αρχική ετυμολογική σημασία της λέξης και προσθέτει μια μελλοντική προοπτική, αυτή της νοσταλγίας για όσα ποθούμε, της διακαούς επιθυμίας και ελπίδας να βιώσουμε το πολυπόθητο άγνωστο, που υφίσταται αποκλειστικά στη σφαίρα της φαντασίας και του ανθρώπινου ονείρου. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η νοσταλγία δεν εκφράζεται αποκλειστικά ως ύμνος του παρελθόντος, αλλά συνιστά διθύραμβο της επιθυμίας, της ανυπομονησίας για το μέλλον και υπενθυμίζει την ατέρμονη θέληση του ανθρώπου να ονειρεύεται.
Σε ό,τι αφορά στον ισχυρισμό περί ρομαντικοποίησης και φαιδρότητας της νοσταλγίας, όπως και στο επιχείρημα για την αναποτελεσματική της φύση, θα τολμήσω να εκφράσω πως τα προαναφερθέντα στοιχεία αποτελούν τον συγκερασμό της ακατανίκητης τρυφερότητάς της. Η νοσταλγία, αναμφίβολα διακρίνεται από μια καθαρά θεωρητική υφή, εφόσον δεν ενσαρκώνει κάποιας μορφής δράση, αλλά υφίσταται ως η ανάμνηση ή προσδοκία της δράσης. Όπως αρμόζει σε κάθε συναίσθημα, η νοσταλγία δε διαδραματίζει τον ρόλο μιας δύναμης, ικανής να αλλάξει ολιστικά τη ζωή και το μέλλον ενός ανθρώπου, αλλά λειτουργεί ως «συλλέκτης» των στιγμών της, ως αυτουργός πίσω από τη βίωση μιας ευτυχίας όχι στο παρόν, αλλά μέσω της ανάμνησης στο ένδοξο παρελθόν. Ο απροσπέλαστος χρόνος και η λήθη που αυτός επιφέρει εξαρτώνται από τη τρυφερή, ευάλωτη νοσταλγία, η οποία, έστω και για μια στιγμή, θα επαναφέρει ένα πρόσωπο ή μια εποχή και θα γεμίσει τη θύμησή μας με γλυκόπικρη ευτυχία.
«Απ’ όλα μπορείς να σωθείς, εκτός από τη νοσταλγία σου για κάτι πολύ μακρινό που δεν το θυμάσαι».
Τ. Λειβαδίτης
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Τεγόπουλος, Φυτράκης (1993), Ελληνικό Λεξικό, Εκδόσεις Αρμονία
