Του Ιωάννη Περγαντή,
Η εξάπλωση του Μέγα Αλεξάνδρου προς την ανατολή σήμαινε ένα πράγμα: την παράλληλη εξάπλωση και του ελληνισμού στα πέραντα της Άπω Ανατολής. Μέρη όπως η Περσία, η Ινδία και οι στέπες της Ασίας, οι οποίες είχαν ελάχιστες ως και μηδαμινές επαφές με τους Έλληνες, τώρα βρέθηκαν υπό τη κυριαρχία τους. Στο πλαίσιο της εδραίωσης της εξουσίας, ο Αλέξανδρος και μετέπειτα τα βασίλεια των Διαδόχων, προέβησαν στην ίδρυση πόλεων, οι οποίες ακολουθούσαν έναν ελληνικό χαρακτήρα. Μια τέτοια πόλη θα αναλύσουμε σήμερα, η οποία παρά τον σημαντικό της ρόλο, είχε χαθεί στον ρου της ιστορίας, για να ανακαλυφθεί ξανά στα τέλη του 20ου αιώνα.
Μετά το θάνατο του Μέγα Αλεξάνδρου το 323 π.Χ., το βασίλειο τεραστίων διαστάσεων που δημιούργησε κατατμήθηκε σε κομμάτια μεταξύ των Διαδόχων, των στρατηγών του Αλεξάνδρου που ο καθένας διεκδικούσε για τον εαυτό του την απόλυτη διαδοχή. Ο κάθε διάδοχος πήρε υπό την ηγεσία του μια ξεχωριστή περιοχή: ο Αντίγονος της Μακεδονία, ο Πτολεμαίος την Αίγυπτο και ο Αντίοχος την περιοχή από τη Μικρά Ασία μέχρι και την Περσία. Αναγνωρίζοντας το γεγονός πως ήταν κύριοι μιας πολιτιστικά, εθνογραφικά και θρησκευτικά ξένης περιοχής προς αυτούς, ο κύριος τρόπος επιβολής της εξουσίας τους ήταν μέσω της ίδρυσης νέων πόλεων, ως φορείς διάδοσης της βασιλικής διακυβέρνησης αλλά και του ελληνικού πνεύματος.
Το βασίλειο των Σελευκιδών στην ανατολή δεν αποτελεί εξαίρεση αυτού του κανόνα. Λόγω της μεγάλης έκτασης του βασιλείου, η ίδρυση νέων πόλεων ήταν καίριας σημασίας για την εδραίωση της εξουσίας σε απομακρυσμένες περιοχές. Μια από αυτές τις πόλεις ήταν και το Ai Khanum, τοποθετημένη στο σημερινό βόρειο Αφγανιστάν. Η ίδρυσή της τοποθετείται γύρο στο 300 π.Χ., από τον γιο του Αντίοχου, τον Σέλευκο Α΄. Σύμφωνα με τα ευρήματα, η πόλη αποτελούσε ένα μεγάλο αστικό κέντρο, το οποίο βρίσκονταν στο μέσο μιας μεγάλης εύφορης πεδιάδας, καθώς και ενός πλούσιου ορυχείου. Λόγω της βασιλικής εύνοιας και επιχορήγησης για τη κατασκευή της, η πόλη διέθετε εκτεταμένη αμυντική τοιχοδομία, καθώς και ένα πλούσιο οικιστικό σύνολο.
Το μυστήριο που περιτριγυρίζει τη πόλη αφορά το όνομα της. Παρά τη σημασία που διέθετε, δεν είναι πουθενά καταγεγραμμένη, ούτε έχει σωθεί κάποια πηγή με την ονοματοδοσία της. Το Ai Khanum είναι μια σύγχρονη ονομασία της περιοχής (που μεταφράζεται σε «Κυρία του φεγγαριού»), αλλά από τις αρχαίες πηγές διαθέτουμε μόνο μια ονομασία, η οποία αφορά την αλλαγή της εξουσίας στην περιοχή. Αυτή η αλλαγή έλαβε μέρος στα μέσα του 3ου αιώνα π.Χ., όταν ο σατράπης των ανατολικών επαρχιών Διόδοτος ανακήρυξε την ανεξαρτησία του, ιδρύοντας το γνωστό ελληνικό βασίλειο της Βακτριανής.
Η νέα διοίκηση, αν και θεμελίωσε ένα ισχυρό βασίλειο, δεν βοήθησε στην ανάπτυξη του Ai Khanum. Τον έντονο οικιστικό χαρακτήρα της πόλης ανέτρεψαν οι νέες ανάγκες του νέου αυτού βασιλείου, καθώς η πόλη μετετράπη σε ένα είδος φρουρίου, με σκοπό την απώθηση των επιθέσεων των Σελευκιδών και των γύρω νομαδικών φυλών. Αν και οι διάδοχοι του Διόδοτου (Ευθύδημος και Δημήτριος), έδωσαν αρκετά χρήματα για την κατασκευή δημοσίων κτιρίων και προσπάθησαν να δώσουν ένα διαφορετικό «πρόσωπο», η πόλη είχε χάσει κάπως την αίγλη που διέθετε κάποτε.
Η τύχη του Ai Khanum θα αλλάξει ριζικά με την βασιλεία του Ευκρατίδη Α’, στα μέσα προς τέλη του 2ου αιώνα π.Χ. Λόγω της στρατηγικής θέσης που διέθετε, ο Ευκρατίδης την μετέτρεψε σε πρωτεύουσα του βασιλείου του, μετονομάζοντάς την και σε Ευκρατίδεια. Με την αλλαγή του status της, ένα ευρύ οικοδομικό πρόγραμμα έλαβε μέρος, αποδίδοντας την τον σπουδαίο ρόλο που μαρτυρούν τα αρχαιολογικά ευρήματα. Ένα τεράστιο και περίπλοκο παλατιακό οικοδόμημα, ένα πλούσιο θησαυροφυλάκιο, σημαντικά ιερά και μια εύφορη αστική τάξη την οποία μαρτυρούν οι πλουσιοπάροχες ιδιωτικές οικίες είναι δείκτες μιας πόλης σε μια συνεχή ανάπτυξη. Παρόλο που βρίσκονταν στα βάθη της Ασίας, το ρυμοτομικό της σχέδιο ακολουθούσε μια ελληνικού τύπου πόλη, με μεγάλες κεντρικές οδούς, γυμνάσιο, θέατρο και ανοιχτό δημόσιο χώρο.
Παρά την ακμάζουσα περίοδο που γνώρισε το βασίλειο της Βακτριανής, το τέλος του 2ου αιώνα σηματοδότησε το τέλος του. Ο επιδρομές νομάδων που έπληξαν το βασίλειο από τα βόρεια και τα ανατολικά αναδείχθηκαν υπερβολικές για να αντιμετωπισθούν. Όλη η επικράτεια της Βακτριανής, μαζί και με την Ευκρατίδεια, έπεσαν θύμα λεηλασιών και συλήσεων, καταστρέφοντας οποιοδήποτε πολιτιστικό και διοικητικό στοιχείο που υπήρχε στην περιοχή. Παρόλο που η πόλη διαθέτει κάποια σημάδια κατοίκησης πέρα της κατάλυσης του βασιλείου, αυτά οφείλονται σε νομάδες οι οποίοι έφταναν στη περιοχή για βραχείες εγκαταστάσεις.
Η πόλη παρέμεινε ξεχασμένη από τα αρχαιολογικά και ιστορικά ραντάρ, μέχρι και το 1961, όταν ο βασιλιάς του Αφγανιστάν Μοχάμεντ Ζαχίρ Σαχ, κατά τη διάρκεια ενός κυνηγιού, διέκρινε από απόσταση ένα εμφανές περίγραμμα πόλης. Την ανασκαφή της ανέλαβε η Γαλλική Αρχαιολογική Υπηρεσία και ο Πολ Μπερναρντ, οι οποίοι λόγω των δυσκολιών που αντιμετώπιζαν (ελλιπής χρηματοδότηση, δύσβατο έδαφος), είχαν περιορισμένες δυνατότητες. Τελικά, οι ανασκαφές στην περιοχή έλαβαν τέλος το 1978, εξαιτίας του πολέμου μεταξύ Σοβιετικής Ένωσης και Αφγανιστάν. Η περιοχή εκείνη μετετράπη σε πεδίο μάχης, ενώ στρατιώτες και από τις δύο πλευρές προέβησαν σε συλήσεις και κλοπές, αφαιρώντας ένα ανεκτίμητης αξίας αρχαιολογικό κατάλοιπο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Ai Khanum, the Capital of Eucratides, worldhistory.org, Διαθέσιμο εδώ
- Ai Khanum, livius.org, Διαθέσιμο εδώ
- Ai Khanoum (Alexandria Oxiana?), pleiades.stoa.org, Διαθέσιμο εδώ
- The Spatial Organization of Ai Khanoum, a Greek City in Afghanistan, ajaonline.org, Διαθέσιμο εδώ
