Της Σάρα Μουράτι,
Το ολοκαύτωμα είναι ένα καταιγιστικό γεγονός που συντάραξε την ανθρώπινη ιστορία. Η διεξοδική μελέτη του συμβάλλει στο να κατανοήσουμε επαρκώς τις ρίζες και τις ολέθριες συνέπειες του ρατσισμού, της προκατάληψης, του αντισημιτισμού και της δημιουργίας στερεοτύπων αλλά και το πόσο επιζήμια μπορεί να αποδειχθεί τελικά η σιωπή, η αδιαφορία και η απάθεια των ανθρώπων στα όσα βιώνουν οι συνάνθρωποί τους.
Στην Ελλάδα επικρατούσε η λανθασμένη αντίληψη ότι το Ολοκαύτωμα είναι μια αποκλειστικά εβραϊκή υπόθεση που δεν αφορά την ελληνική κοινωνία με αποτέλεσμα για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα να παρατηρείται σημαντική απουσία ιστορικών μελετών για την εξόντωση των Ελλήνων Εβραίων και φυσικά για την καταστροφή των κοινοτήτων τους. Από τις αρχές της δεκαετίας του ΄90 και έπειτα η ακαδημαϊκή κοινότητα άρχισε να εξετάζει την ελληνική ιστορία από ένα μη-εθνικιστικό πρίσμα και έτσι πολλές σκοτεινές και ίσως σκοπίμως αποσιωπημένες πλευρές της μαζικής εξόντωσης των Ελλήνων Εβραίων μελετήθηκαν επαρκώς. Στο παρόν άρθρο, λοιπόν, θα εξετάσουμε την εξόντωση των Ελλήνων Εβραίων της Θεσσαλονίκης.
Η Θεσσαλονίκη είχε προπολεμικά μια από τις πιο σημαντικές και ακμάζουσες εβραϊκές κοινότητες της Ελλάδας, η οποία διαδραμάτισε ζωτικό ρόλο στην πολιτιστική και οικονομική ζωή της πόλης. Ο πυρήνας των Θεσσαλονικιών Εβραίων αποτελούνταν κυρίως από τους απογόνους εκείνων που έφτασαν στην πόλη κατά κύματα μετανάστευσης από την Ισπανία και την Πορτογαλία τον 16ο αιώνα και των εκδιωχθέντων από την Ισπανία το 1492. Κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας οργανώθηκαν σε κοινότητες γύρω από συναγωγές που συνήθως έφεραν όνομα που παρέπεμπε στον τόπο καταγωγής τους στην Ιβηρική ή στην Ιταλία. Σταδιακά, ίδρυσαν σχολεία για να καθίσταται δυνατή η μελέτη της Τορά, δικαστήρια και δομές αυτοδιοικήσεις και μέριμνας για τους ενδεείς, ενώ το 1912, όταν η Θεσσαλονίκη ενσωματώθηκε στο ελληνικό κράτος οι Εβραίοι της πόλης, οι οποίοι ήταν πολυπληθείς και ταξικά διαιρεμένοι είχαν καταφέρει ήδη να διαπρέψουν σε πολλούς τομείς. Πριν από το ξέσπασμα του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου ζούσαν στη Θεσσαλονίκη περίπου 50.000 Εβραίοι.
Η Γερμανία εισέβαλε στην Ελλάδα στις 6 Απριλίου 1941 και τρεις ημέρες αργότερα η Θεσσαλονίκη καταλήφθηκε από τις γερμανικές δυνάμεις και περιήλθε στη γερμανική ζώνη κατοχής. Η χώρα χωρίστηκε σε τρεις ζώνες κατοχής: τη βουλγαρική, τη γερμανική και την ιταλική. Στην βουλγαρική ζώνη κατοχής ανήκαν η Ανατολική Μακεδονία και η Θράκη, στη γερμανική η Κρήτη, η Μακεδονία, ο Έβρος και το λιμάνι του Πειραιά και αντίστοιχα στην ιταλική όλη η υπόλοιπη χώρα. Ήδη από τις πρώτες εβδομάδες της κατοχής, οι Γερμανοί συνέλαβαν την εβραϊκή ηγεσία, εκδίωξαν εκατοντάδες εβραϊκές οικογένειες και κατέσχεσαν τα διαμερίσματά τους, απαγόρευσαν την εισόδου τους σε καφενεία, ζαχαροπλαστεία κ.α. και επιτάξαν το εβραϊκό νοσοκομείο για να εγκατασταθεί σε αυτό ο γερμανικός στρατός. Δεκάδες χιλιάδες πολύτιμα αντικείμενα της εβραϊκής κοινότητας και έργα τέχνης κατασχέθηκαν από εβραϊκές ακαδημίες, συναγωγές και ιδιωτικές κατοικίες, ενώ, παράλληλα λεηλατήθηκαν πολύτιμες βιβλιοθήκες και έπαψαν να εκδίδονται εβραϊκές εφημερίδες. Αρκετοί Εβραίοι υποβλήθηκαν σε εξευτελισμούς, ξυλοδαρμούς και συλλήφθηκαν με την κατηγορία ότι είναι Κομμουνιστές.
Το Δεκέμβριο του 1942, οι ναζιστικές αρχές σε συνεργασία με το Δήμο Θεσσαλονίκης που επιθυμούσε διακαώς την καταστροφή του διέταξε την κατεδάφιση του εβραϊκού κοιμητηρίου, που χτίστηκε τον 15ο αιώνα. Το κατοχικό Υπουργείο Οικονομικών με διαταγή του το 1943 χαρακτήρισε το νεκροταφείο ως ακίνητο που είχε εγκαταλειφθεί από τους ιδιοκτήτες του και τους εκτοπισμένους Εβραίους ως «αποδημούντες», ενώ η έκταση του νεκροταφείου καταχωρήθηκε στο Κτηματικό Γραφείο Θεσσαλονίκης ως «δημόσιο κτήμα». Η καταστροφή του είχε κυρίως συμβολικό χαρακτήρα, γιατί για την εβραϊκή θρησκεία τα νεκροταφεία θεωρούνται ιερά και απαγορεύονται να καταστραφούν. Η ιεροσυλία αυτή που διαδραματίστηκε αποτέλεσε προάγγελο των διώξεων που θα ακολουθούσαν. Μετά τον πόλεμο, στην περιοχή του κατεστραμμένου νεκροταφείου χτίστηκε το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
Στις 7 Ιουλίου του 1942 ο στρατιωτικός διοικητής της Θεσσαλονίκης, Μαξ Μέρτεν, έδωσε διαταγή να συγκεντρωθούν όλοι οι άρρενες Εβραίοι ηλικίας 18 έως 45 χρόνων στην Πλατεία Ελευθερίας. Έτσι, λοιπόν στις 11 Ιουλίου συγκεντρώθηκαν 9.000 Εβραίοι για να καταγραφούν σε καταλόγους καταναγκαστικής εργασίας. Οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής τους υπέβαλαν σε βασανιστήρια και δημόσιο εξευτελισμό. Περίπου, 7.000 άνδρες στάλθηκαν σε καταναγκαστικά έργα στα περίχωρα της Θεσσαλονίκης και στη σιδηροδρομική γραμμή προς την Αθήνα. Η εβραϊκή κοινότητα αναγκάστηκε να καταβάλλει ένα υπέρογκο ποσό προκειμένου να απελευθερωθούν. Το «Μαύρο Σάββατο» αποτέλεσε την απαρχή του εκτοπισμού και της μαζικής εξόντωσής τους.
Τον Φεβρουάριο του 1943, οι γερμανικές αρχές εφάρμοσαν πολλά αντισημιτικά μέτρα εναντίον του εβραϊκού πληθυσμού. Υποχρεώθηκαν να φορούν το κίτρινο άστρο του Δαυίδ, ενώ τους απαγορεύτηκε επίσης η χρήση των τηλεφώνων και των δημόσιων μεταφορικών μέσων και τους στερήθηκε το δικαίωμα να ασκούν το επάγγελμά τους. Οι γερμανικές αρχές συγκέντρωσαν τους Εβραίους της πόλης σε δύο γκέτο, ένα στα ανατολικά της Θεσσαλονίκης και ένα στη δυτική συνοικία του Βαρώνου Χιρς, ενώ στις 15 Μαρτίου 1943 αναχώρησε ο πρώτος συρμός με προορισμό τo στρατόπεδo εξόντωσης του Άουσβιτς-Μπιρκενάου. Διαδοχικές αποστολές που αναχωρούσαν η μια μετά την άλλη μεταφέραν σε λίγες εβδομάδες τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης στον τόπο της εξόντωσής τους. Από τους 46.000 εκτοπισμένους Θεσσαλονικείς Εβραίους που μεταφέρθηκαν στα στρατόπεδα εξόντωσης, επέστρεψαν μόνο οι 1.950. Το 96% του πληθυσμού της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης αφανίστηκε ολοσχερώς.
Μετά τη λήξη του πολέμου, οι ελάχιστοι επιζώντες του Ολοκαυτώματος γύρισαν πίσω στη Θεσσαλονίκη. Όσοι είχαν καταφέρει να σωθούν με τη πολύτιμη βοήθεια της Αντίστασης ή των χριστιανικών οικογενειών -που με κίνδυνο τη δική τους ασφάλεια τους προστάτευσαν και δεν τους κατέδωσαν στις γερμανικές αρχές- και δεν είχαν εκτοπιστεί στα στρατόπεδα εξόντωσης επέστρεψαν στη Θεσσαλονίκη αμέσως μετά την απελευθέρωση της στις 30 Οκτωβρίου του 1944. Η επιστροφή τους, όμως, δεν ήταν ρόδινη. Αρκετοί ήρθαν αντιμέτωποι με πολλές δυσκολίες, συχνά ανυπέρβλητες. Τα σπίτια τους είχαν καταστραφεί ολοσχερώς ή είχαν δοθεί σε ελληνικές οικογένειες και οι περιουσίες τους είχαν κλαπεί ή χαθεί. Οι συμπολίτες τους τους συμπεριφέρθηκαν με απίστευτη σκληρότητα που απέδειξε δυστυχώς ότι το Ολοκαύτωμα δεν σήμαινε το τέλος του αντισημιτισμού, του φόβου, των διώξεων και της αδικίας. Ακόμη και οι ευνοϊκές νομικές ρυθμίσεις για τους επιζώντες παρέμειναν συνήθως θεωρητική πρόνοια που δεν υλοποιήθηκε στην πράξη, γιατί για το ελληνικό κράτος η αποκατάσταση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης και γενικότερα των Ελλήνων Εβραίων δεν αποτελούσε κυρία μεριμνά του. Βέβαια, ας μην ξεχνάμε ότι η χώρα είχε υποστεί τεράστια οικονομική καταστροφή κατά τη διάρκεια της κατοχής και βρίσκονταν σε μια πολύ ευάλωτη κατάσταση που δεν της άφηνε τα περιθώρια να ασχοληθεί με άλλα εξίσου σοβαρά προβλήματα, όπως ήταν η αποκατάσταση του εβραϊκού πληθυσμού. Επομένως, η ανασύσταση των ελληνικών εβραϊκών κοινοτήτων βασίστηκε κυρίως στη βοήθεια που προσφέραν οι διεθνείς οργανώσεις.
Εν κατακλείδι, η μελέτη της εξόντωση των Ελλήνων Εβραίων της Θεσσαλονίκης κρίνεται απαραίτητη, γιατί το φρικιαστικό αυτό ιστορικό γεγονός μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε αφενός το φαινόμενο του ολοκαυτώματος πιο σφαιρικά και αφετέρου το πως τα άτομα, οι κοινότητες και οι θεσμοί ανταποκρίθηκαν στις διώξεις.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Μόλχο, Ρ. (2015), Το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων: Μελέτες Ιστορίας και Μνήμης, Τρίτη Έκδοση, Αθήνα: Πατάκης.
- 11 Ιουλίου 1942: Όταν οι Γερμανοί εξευτέλισαν δημόσια 9.000 Εβραίους της Θεσσαλονίκης, iefimerida.gr, διαθέσιμο εδώ
