Η διάσωση και η παράδοση των αρχαίων ελληνικών κειμένων

Της Έλενας Παντελακάκη,

Τα αρχαιοελληνικά κείμενα διασώθηκαν χάρη στα γραπτά τεκμήρια διαφόρων εποχών, όπως επιγραφές χαραγμένες επάνω σε λίθο και σε ξύλινες πινακίδες, προβυζαντινά αποσπάσματα επάνω σε κυλίνδρους, αλλά και χειρόγραφους κώδικες της Βυζαντινής περιόδου, γραμμένους επάνω σε πάπυρο ή περγαμηνή.

Ένα πολύ διαδεδομένο υλικό πάνω στο οποίο έγραφαν, εκτός από τον πάπυρο και την περγαμηνή, ήταν το ξύλο. Συγκεκριμένα, έγραφαν με μελάνι είτε κατευθείαν επάνω στο ξύλο είτε κάλυπταν την επιφάνειά του με λιωμένο κερί, το οποίο, στη συνέχεια, χάραζαν με κάποιο αιχμηρό αντικείμενο. Χρησιμοποιούνταν ιδιαίτερα για ιδιωτικές σημειώσεις, καθώς και για τις ασκήσεις των μαθητών στο σχολείο.

Οι κύλινδροι, που προαναφέρθηκαν, αντιστοιχούσαν στα σημερινά βιβλία. Ουσιαστικά, επρόκειτο για ένα στενόμακρο υλικό τυλιγμένο σε κύλινδρο με τέτοιο τρόπο, ώστε κάθε φορά που τυλιγόταν η μία πλευρά ξετυλιγόταν η άλλη. Το μήκος τους έφθανε στα τέσσερα με πέντε μέτρα ανάλογα με την έκταση του έργου. Ο κύλινδρος αντικαταστάθηκε από τον κώδικα κατά τον 2^ο αιώνα μ.Χ. Οι κώδικες είχαν τη μορφή βιβλίου και ουσιαστικά αποτελούσαν συλλογές χειρογράφων, πριν ανακαλυφθεί η τυπογραφία. Μάλιστα, μελέτες αποδεικνύουν ότι οι πρώτοι Χριστιανοί χρησιμοποιούσαν τους κώδικες για την παραγωγή βιβλίων και τη διάδοση της θρησκείας τους. Στην αρχή της εμφάνισής τους οι κώδικες αποτελούσαν βιβλία της λαϊκής λογοτεχνίας, ενώ οι κύλινδροι ταυτίζονταν με τις πιο καλλιεργημένες κοινωνικές τάξεις, μέχρι να αντικατασταθούν τελείως από τους κώδικες.

Κατά ένα μεγάλο ποσοστό τα κείμενα που σώζονται ακέραια είναι γραμμένα επάνω σε κώδικες που γράφθηκαν κατά τη Βυζαντινή περίοδο, συνοδευόμενοι, συχνά, από αρχαία σχόλια συγγραφέων, που απαντώνται επάνω στα περιθώρια των σελίδων. Σε αντίθεση με τα σωζόμενα σε ακέραια μορφή έργα, τα αποσπάσματα που έχουν βρεθεί, είτε χαραγμένα επάνω σε πινακίδες είτε γραμμένα σε κώδικες, περισσότερο ή λιγότερο εκτενή, είναι πολλές φορές δύσκολο να αποδοθούν σε κάποιο συγκεκριμένο έργο. Ενδιαφέρον, πάντως, προκαλεί το γεγονός ότι το μεγαλύτερο μέρος αρχαιοελληνικών αποσπασμάτων, συγκεκριμένα πάνω σε πάπυρο, βρέθηκε σε αρχαιολογικές ανασκαφές στην Αίγυπτο, όπου οι κλιματικές συνθήκες ευνόησαν τη διατήρηση του υλικού.

Όπως ήταν φυσικό, όμως, με την πάροδο του χρόνου πολλά έργα χάθηκαν, για τα οποία, ωστόσο, παρέχονται πληροφορίες από σωζόμενα κείμενα. Πολλές φορές, δηλαδή, σε ένα σωζόμενο έργο αναφέρεται αυτολεξεί ένα χωρίο ή φράσεις ενός έργου που δεν έχει σωθεί. Άλλοτε δίνονται πληροφορίες μέσα από αποσπασματικά χειρόγραφα και αυτολεξεί παραθέματα για ένα χαμένο έργο.

Οι παλαιότερες ελληνικές επιγραφές είναι η «Οινοχόη του Διπύλου» και το «Ποτήρι του Νέστορα», οι οποίες ανάγονται στις τελευταίες δεκαετίες του 8^ου αιώνα π.Χ. Επίσης, τα αρχαιότερα ελληνικά αποσπάσματα βιβλίων εντοπίζονται στο τέλος του 4^ου αιώνα π.Χ. σε έναν τάφο στη Δάφνη, όπου βρέθηκε ένας κύλινδρος από πάπυρο σε κακή, όμως, κατάσταση, διότι λόγω της υγρασίας είχε γίνει μία άμορφη μάζα.

Ωστόσο, το πρώτο βήμα για την καταγραφή των αρχαίων κειμένων συνέβη είτε τον 8^ο περίπου αιώνα είτε τον 6^ο αιώνα π.Χ., καθώς αποδόθηκαν άσματα της αρχαϊκής επικής ποίησης –τα Ομηρικά έπη– στον γραπτό λόγο. Μέχρι τότε τα ποιήματα διαδίδονταν προφορικά σε γιορτές και τελετές, με αποτέλεσμα να τροποποιούνται σε μεγάλο βαθμό με την πάροδο του χρόνου ή να αφανίζονται τελείως μετά τον θάνατο του δημιουργού τους. Πάντως, η χρήση της γραφής άρχισε σταδιακά να καθιερώνεται στην καθημερινότητα των αρχαίων και για ένα χρονικό διάστημα συνυπήρχε με την προφορική παράδοση.

Σημαντικό ρόλο στην παραγωγή και τη ζήτηση αντιγράφων έπαιξε το αθηναϊκό θέατρο, καθώς για τους υποκριτές των έργων η αποτύπωση των δραματικών κειμένων επάνω σε σταθερό υλικό αποτελούσε ένα χρήσιμο εργαλείο. Μεταξύ του 350 και 340 π.Χ. έγινε η κρατική έκδοση των δραματικών έργων του Αισχύλου, του Σοφοκλή και του Ευριπίδη από τον πολιτικό Λυκούργο. Στη συνέχεια, όπως ήταν φυσικό, ακολούθησε η δημιουργία βιβλιοθηκών, που γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη ιδιαίτερα κατά την Ελληνιστική περίοδο. Η πρώτη μεγάλη ελληνική βιβλιοθήκη ήταν αυτή του Περιπάτου. Αξιοσημείωτη ήταν, επίσης, η συμβολή της Αλεξανδρινής βιβλιοθήκης, καθώς και των Αλεξανδρινών φιλολόγων, οι οποίοι συγκρότησαν μία πλούσια παραγωγή νέων λεξικών, εκδόσεων και βοηθημάτων, ώστε να γίνουν πιο κατανοητά τα αρχαία κείμενα. Επιπρόσθετα, κατά την Ελληνιστική περίοδο έγινε η επιλογή συγκεκριμένων έργων που θα αποτελούσαν μέρος της αρχαιοελληνικής λογοτεχνίας.

Κομβικό σημείο αποτελεί, επίσης, η εξάπλωση του Χριστιανισμού, καθώς για την παραγωγή και την κυκλοφορία αντιγράφων υπήρξε ιδιαίτερη μέριμνα στην ορθότητα και την ακρίβεια των κειμένων, με σκοπό να αποφευχθεί η σύγχυση και η πλάνη των πιστών. Με αυτόν τον τρόπο δόθηκε ιδιαίτερη βαρύτητα στην ακριβή ερμηνευτική προσέγγιση των κειμένων και σταδιακά ξεκίνησαν να δημιουργούνται αξιόπιστες μέθοδοι αντιγραφών. Τη Βυζαντινή περίοδο, οι πνευματικοί άνθρωποι άρχισαν να ενδιαφέρονται περισσότερο για την ερμηνεία και τη συλλογή των αρχαίων κειμένων, εμβαθύνοντας την έρευνα και τη μελέτη τους. Έπειτα, με την εμφάνιση της τυπογραφίας, τον 15^ο αιώνα, τα λάθη στη δομή και την ερμηνεία των κειμένων περιορίστηκαν αισθητά, δημιουργώντας ένα αξιόπιστο περιβάλλον στην έντυπη παραγωγή.

Εν κατακλείδι, η διάσωση των αρχαιοελληνικών κειμένων αποτελεί ένα ιδιαίτερα σημαντικό έρεισμα στη μελέτη της ιστορικής και γλωσσικής εξέλιξης, καθώς παρέχει ένα πλούσιο ιστορικό υλικό. Η έρευνα των αρχαιοελληνικών κειμένων και αποσπασμάτων μάς παραθέτει χρήσιμες πληροφορίες για τον αρχαίο πολιτισμό, τις πεποιθήσεις και τις αντιλήψεις τους, τον τρόπο γραφή τους, καθώς και τα υλικά πάνω στα οποία έγραφαν από την αρχαϊκή περίοδο έως και τον 15^ο αιώνα μ.Χ. με την εμφάνιση της τυπογραφίας.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Franco Montanari, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας από τον 8^ο αιώνα π.Χ. έως τον 6^ο αιώνα μ.Χ., Εκδόσεις University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2017
• Biblical literature, britannica.com, Διαθέσιμο εδώ