Του Χάρη Χρυσανθόπουλου,
Λόγω έλλειψης πολλών αξιόλογων πηγών, είναι δύσκολο να γνωρίζουμε όλες τις λεπτομέρειες σχετικά με την ίδρυση της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Oι Οθωμανοί δεν είχαν την τάση να κρατούν αρχεία, αφήνοντας τους ιστορικούς πολλές φορές να κάνουν εικασίες. Ο σχεδόν μυθικός τούρκος ηγέτης Οσμάν, ένας άνθρωπος που η λαογραφική τουρκική κουλτούρα έχει συνδεθεί με άπειρους μύθους δίνοντάς του μια θρυλική υπόσταση, ένωσε τουρκικές φυλές της δυτικής Ανατολίας και δημιούργησε μια αξιόλογη περιφερειακή δύναμη. Το 1299 θεωρείτε το έτος έναρξης της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Οι Οθωμανοί σύντομα επεκτάθηκαν στα βαλκάνια και στην υπόλοιπη Ανατολία, καταλαμβάνοντας την Κωνσταντινούπολη το 1453 κάνοντάς την την νέα πρωτεύουσά τους, τερματίζοντας έτσι την ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Η εδαφική επέκταση συνεχίστηκε απειλώντας έτσι τις χριστιανικές ευρωπαϊκές δυνάμεις. Μέχρι τον 16ο αιώνα η οθωμανική αυτοκρατορία γνώρισε σταδιακά τεράστια εδαφική επέκταση. Ο οθωμανικός στρατός εκείνα τα χρόνια θεωρούταν ο πιο αποτελεσματικός στον κόσμο, με προηγμένη για την εποχή τεχνολογία και εξαιρετική οργάνωση. Μια διαδοχική σειρά ικανότατων σουλτάνων πέρασε την αυτοκρατορία στη χρυσή της εποχή.
Η αυτοκρατορία στο απόγειο της επεκτεινόταν από τη νότια Ουκρανία μέχρι την Υεμένη και τη βόρεια Αφρική, και περιλάμβανε εντός των συνόρων της ποικίλες εθνικότητες με πλούσιες παραδώσεις και κουλτούρες. Όταν οι ο εβραϊκός πληθυσμός της ιβηρικής χερσονήσου εκδιώχθηκε μάλιστα από τις χριστιανικές δυνάμεις, μεγάλος αριθμός εβραίων εγκαταστάθηκε στην πιο φιλόξενη, οθωμανική αυτοκρατορία, κυρίως στη Θεσσαλονίκη. Λόγω της εξαιρετικής γεωγραφικής θέσης της η αυτοκρατορία αποτελούσε για πολλούς αιώνες το επίκεντρο αλληλεπιδράσεων και εμπορίου μεταξύ Ευρώπης και μέσης Ανατολής. Στις χώρες στις οποίες πέρασαν οι Οθωμανοί, η κουλτούρα τους άφησε έντονα απομεινάρια τα οποία μπορούμε να δούμε ξεκάθαρα μέχρι και σήμερα. Η επιρροή των Οθωμανών υπήρξε τεράστια. Σημαντική ήταν η συμβολή στις τέχνες, στην αρχιτεκτονική, στην επιστήμη και στην πολιτική.
Τον 17ο αιώνα η αυτοκρατορία πέρασε σε μια φάση στασιμότητας. Η προσθήκη νέων εδαφών σταμάτησε. Ο άλλοτε αποτελεσματικότατος οθωμανικός στρατός, πλέον δεν μπορούσε να συναγωνιστεί τους πιο σύγχρονους και πιο οργανωμένους ευρωπαϊκούς στρατούς. Τα έσοδα από τις κατακτήσεις αποτελούσαν σημαντικό μέρος της οθωμανικής οικονομίας τους πρώτους αιώνες ύπαρξής της. Με το τέλος των κατακτήσεων η οικονομία συνάντησε στασιμότητα. Η ανακάλυψη της Αμερικής εικάζεται ότι επίσης υπήρξε επιζήμιος παράγοντας για την οικονομία της αυτοκρατορίας με το άνοιγμα νέων εμπορικών δρόμων. Ταυτόχρονα οι ευρωπαϊκές δυνάμεις άκμαζαν και επεκτείνονταν.
Κατά το τέλος του 18ου αιώνα, η στασιμότητα μετατράπηκε σε σταδιακή παρακμή. Το χάσμα μεταξύ ευρωπαϊκών δυνάμεων και οθωμανικής αυτοκρατορίας διαρκώς επεκτεινόταν. Νέες ιδεολογίες, τεχνολογίες και οικονομικές τεχνικές εκσυγχρόνιζαν με ταχύτατους ρυθμούς την Ευρώπη. Η βιομηχανική επανάσταση που ξεκίνησε από την Ευρώπη τον 19ο αιώνα, επέκτεινε το χάσμα. Το οθωμανικό σύστημα ήταν πλέον απαρχαιωμένο και αναποτελεσματικό. Οι ευρωπαίοι φαίνονταν να ξεπερνούσαν τους Οθωμανούς γείτονες τότε σε όλους σχεδόν τους τομείς. Η αυτοκρατορία συνόρευε πλέον με δυνάμεις κατά πολύ ισχυρότερες από αυτήν.
Ο εθνικισμός, που σαν ιδεολογία μετά την γαλλική επανάσταση απέκτησε δυναμική και εξαπλώθηκε τον 19ο αιώνα, αποτέλεσε επίσης τεράστιο πρόβλημα για την πολυεθνική αυτοκρατορία. Στο πρώτο μισό του αιώνα κινήματα ανεξαρτησίας ξέσπασαν στα βαλκάνια και στην Αίγυπτο, τα οποία γνώρισαν σημαντική επιτυχία. Ορισμένοι ιστορικοί σήμερα πιστεύουν ότι τα εθνικιστικά κινήματα εντός της αυτοκρατορίας ήταν αυτό που προκάλεσε την πτώση της. Οι πόλεμοι με γειτονικές δυνάμεις όπως η Αψβούργοι και η Ρωσία αποδυναμώσαν επιπλέον τους Οθωμανούς. Η αυτοκρατορία άρχισε να αποσταθεροποιείτε και να χάνει εδάφη. Τότε περίπου ήταν που άρχισε να χαρακτηρίζεται η οθωμανική αυτοκρατορία ως ο ασθενής της Ευρώπης.
Προκειμένου να εκσυγχρονιστεί η αυτοκρατορία, εγκαινιάστηκε μια περίοδος μεταρρυθμίσεων (περίοδος Τανζιμάτ) το 1839 με το Χάττι Σερίφ και έληξε με το πρώτο σύνταγμα το 1876. Εντός αυτής της περιόδου, εκσυγχρονίστηκε ο στρατός, το τραπεζικό σύστημα, ο ποινικός κώδικας και το εκπαιδευτικό σύστημα. Μέσω των μεταρρυθμίσεων, οι χριστιανοί ωφελήθηκαν περισσότερο συγκριτικά με τους μουσουλμάνους της αυτοκρατορίας, κάτι που όμως αύξησε τις διακοινοτικές εντάσεις. Στην τελευταία περίοδο ύπαρξης της οθωμανικής αυτοκρατορίας, οι χριστιανοί της υπήκοοι είχαν εξαιρετικά σημαντικό ρόλο στην οικονομία της (κυρίως Έλληνες).
Ο Κριμαϊκός πόλεμος (1853-1856) αν και έληξε με νίκη της οθωμανικής αυτοκρατορίας, προκάλεσε τεράστια ζημιά στην οικονομία καθώς και ένα μεγάλο προσφυγικό κύμα μουσουλμάνων Τάταρων της Κριμαίας, οι οποίοι αναζήτησαν καταφύγιο στην αυτοκρατορία. Τα επόμενα χρόνια περισσότεροι μουσουλμάνοι, κυρίως Κιρκάσιοι, εγκαταστάθηκαν εντός της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ευρωπαίοι κατόρθωσαν να εισχωρήσουν στην οθωμανική οικονομία εκείνη την περίοδο.
Ο Ρωσοτουρκικός πόλεμος έληξε με ολοκληρωτική ήττα για την οθωμανική αυτοκρατορία. Η Ρουμανία, η Σερβία και το Μαυροβούνιο απέκτησαν την πλήρη ανεξαρτησία τους ενώ η Βουλγαρία καθιερώθηκε ως ένα ανεξάρτητο πριγκιπάτο εντός της αυτοκρατορίας. Ως συνέπεια του πολέμου, η Αυστροουγγαρία κατέλαβε τις οθωμανικές επαρχίες της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης και του Νόβι Παζάρ. Η παρουσία των Οθωμανών στην Ευρώπη μειώθηκε έτσι δραματικά. Η Βρετανία κατόρθωσε να διεκδικήσει επίσης την Κύπρο καθώς και την Αίγυπτο (η οποία όμως είχε πάψει από καιρό να είναι υπό πραγματικό έλεγχο του σουλτάνου). Το πρώτο οθωμανικό σύνταγμα του 1876 το οποίο προέβλεπε τον περιορισμό της εξουσίας του σουλτάνου και την ύπαρξη βουλής, καταστάληκε δυο χρόνια αργότερα, το 1878, από τον σουλτάνο Αμπντούλ Χαμίτ Β’.
Ο 20ος αιώνας αποδείχθηκε μοιραίος για την αυτοκρατορία. Η κακή οικονομική κατάσταση, η διακοινοτική βία και η εξαιρετικά απότομη άνοδος του εθνικισμού συνόδευαν την είσοδο της αυτοκρατορίας στον νέο αιώνα. Η επανάσταση των Νεότουρκων, ενός αντιπολιτευτικού κινήματος που τασσόταν κατά της απολυταρχικής διακυβέρνησης του σουλτάνου, ανάγκασε τον Αμπντουλ Χαμιτ Β’ να επαναφερθεί το 1908 το σύνταγμα. Η Αυστροουγγαρία προσάρτησε επίσημα την Βοσνία-Ερζεγοβίνη το ίδιο έτος. Το 1909, ο Αμπντουλ Χαμιτ καθαιρέθηκε ύστερα από μια απόπειρα παλινόρθωσης της απόλυτης μοναρχίας.
Το 1911 το βασίλειο της Ιταλίας, μέσω ενός σύντομου και εξαιρετικά αιματηρού πολέμου, διεκδίκησε από την οθωμανική αυτοκρατορία περιοχές στη Λιβύη και τα Δωδεκάνησα. Η ήττα αυτή των Οθωμανών έδωσε την αφορμή στα κράτη των Βαλκανίων να κινητοποιηθούν προκειμένου να ικανοποιήσουν τις εθνικιστικές τους αξιώσεις εις βάρος των Οθωμανών, καθώς ομοεθνείς των λαών αυτών βρίσκονταν ακόμα εντός των συνόρων της αυτοκρατορίας. Μια χαλαρή συμμαχία μεταξύ Σερβίας, Βουλγαρίας, Ελλάδας και Μαυροβουνίου σχηματίστηκε. Τον Μάιο του 1912 πραγματοποιείτε και η Αλβανική εξέγερση η οποία έδωσε νέα ώθηση στα βαλκανικά κράτη τα οποία κήρυξαν τον πόλεμο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία (το Μαυροβούνιο στις 25 Σεπτεμβρίου ενώ Ελλάδα, Βουλγαρία και Σερβία στις 17 Οκτωβρίου). Οι Οθωμανικές δυνάμεις στα εναπομείναντα ευρωπαϊκά εδάφη της αυτοκρατορίας δέχθηκαν καταστροφικές ήττες από τη συνδυασμένη επίθεση της Βαλκανικής Ένωσης. Οι μεγάλες Ευρωπαϊκές δυνάμεις απέφυγαν να επέμβουν. Μέχρι την αλλαγή του έτους οι βαλκανικές δυνάμεις είχαν προελαύσει βαθιά στη Μακεδονία και στη Θράκη, με τον βουλγαρικό στρατό μάλιστα να πλησιάζει μέχρι και την Κωνσταντινούπολη. Ταυτόχρονα ο ελληνικός στόλος εμπόδιζε τη μεταφορά στρατού από τη Μικρά Ασία με αποτέλεσμα την απομόνωση του οθωμανικού στρατού στα βαλκάνια. Κατά τη διάρκεια των δυο Βαλκανικών Πολέμων σημειωθήκαν φρικαλεότητες και από τις δυο πλευρές και ένα μεγάλο κύμα μουσουλμάνων προσφύγων κατευθύνθηκε προς την Ανατολία.
Στις 23 Ιανουάριου του 1913 πραγματοποιήθηκε πραξικόπημα από μέλη της Ένωσης και Προόδου (CUP). Υστέρα από μια έφοδο στα κτίρια της οθωμανικής κυβέρνησης και τη δολοφονία του υπουργού πολέμου, το CUP πήρε επιτυχώς τον έλεγχο και ίδρυσε μια κυβέρνηση τριανδρίας που αποτελούταν από τους Μεχμέτ Ταλαάτ Μπέη, Ισμαήλ Ενβέρ Μπέη και Άχμεντ Τζεμάλ. Η δικτατορία που εφάρμοσαν έμεινε γνωστή ως η δικτατορία των τριών πασάδων. Το CUP οδήγησε τη χώρα σε νίκη κατά της Βουλγαρίας στον Β΄ Βαλκανικό Πόλεμο το 1913, ανακαταλαμβάνοντας έτσι την ανατολική Θράκη.
Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι έληξαν με τη συνθήκη της Κωνσταντινούπολης στις 29 Σεπτέμβριου 1913. Οι Οθωμανοί έχασαν σχεδόν όλα τα ευρωπαϊκά εδάφη τους και μειώθηκε η παρουσία τους στο Αιγαίο. Η πολιτική του CUP έγινε ακόμα πιο εθνικιστική μετά την καταστροφή των Βαλκανικών Πολέμων.
Το 1914 ξέσπασε ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και η τριανδρία των πασάδων έβαλε τη χώρα στον πόλεμο στο πλευρό των κεντρικών δυνάμεων ενάντια στην Αντάντ. Ήδη από την δεκαετία του 1880 Γερμανοί αξιωματικοί είχαν μεριμνήσει για τον εκσυγχρονισμό και την οργάνωση του οθωμανικού στρατού. Η συμμετοχή της αυτοκρατορίας στον πόλεμο θα έφερνε και το τέλος της. Αν και σημειώθηκε μια σημαντική νίκη έναντι της Αντάντ στη μάχη της Καλλίπολης το 1915, κυρίως λόγω του ρόλου του νεαρού Μουσταφά Κεμάλ στη μάχη, ο οθωμανικός στρατός υπέστη σοβαρές ήττες στο μέτωπο του Καυκάσου από τους Ρώσους και στη Μεσοποταμία από τους βρετανούς. Η οθωμανική ηγεσία χρέωσε στον χριστιανικό πληθυσμό τις αποτυχίες στο μέτωπο, προκαλώντας έτσι τη γενοκτονία των Αρμενίων (1915-1922) στην οποία υπολογίζεται ότι περισσότερο από 1.000.000 Αρμένιοι θανατώθηκαν από εκτελέσεις, πορείες θανάτου, λιμούς και άλλες κακουχίες. Άλλοι πληθυσμοί εντός των οθωμανικών εδαφών όπως οι Έλληνες και οι Ασσύριοι υπέστησαν επίσης τρομακτικές σφαγές.
Η αραβική εξέγερση το 1916 συνέβαλε στην ήττα και τη συνθηκολόγηση της οθωμανικής αυτοκρατορίας το 1918. Η τριανδρία εγκατέλειψε τη χώρα. Και οι τρεις πασάδες βρήκαν βίαιο θάνατο σύντομα.
Οι νικήτριες δυνάμεις αρχικά πέρασαν στη διχοτόμηση των εδαφών της αυτοκρατορίας αλλά ο τουρκικός πόλεμος ανεξαρτησίας (1919-1922) και η νίκη των δυνάμεων του Μουσταφά Κεμάλ, οδήγησαν σε νέες συνθήκες και στη γέννηση του σύγχρονου κράτους της Τουρκίας. Η κατάργηση του σουλτανάτου το 1922 σήμανε και το τέλος της οθωμανικής αυτοκρατορίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Donald Quataert (2000), Η Οθωμανική Αυτοκρατορία: Οι τελευταίοι αιώνες, 1700-1922, Αθήνα: εκδ. Αλεξάνδρεια
- J. Hobsbawm (1987), Η Εποχή των Αυτοκρατοριών: 1875-1914, Αθήνα: εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
- Ottoman Empire summary, britannica.com, διαθέσιμο εδώ.
- decline of the Ottoman Empire, britannica.com, διαθέσιμο εδώ.
