Του Ανδρέα Κουρή,
Η νομική ιστορία βρίσκει συχνά τις ρίζες της στο ρωμαϊκό νομικό πολιτισμό, καθώς οι Ρωμαίοι πρωτοστάτησαν στην εμβάθυνση ουσιωδών νομικών ζητημάτων. Ιδιαίτερα, η ρωμαϊκή δικαιοσύνη αποβλέπει, σύμφωνα με τον Κικέρωνα, είτε στην επίλυση ιδιωτικών διαφορών είτε στην τιμωρία εγκλημάτων. Βασική αρχή του ρωμαϊκού δικαίου συνιστά η διάκριση μεταξύ διαφορών judicia publica και Privata. Ειδικότερα, εγκλήματα αποτελούν όσες πράξεις στρέφονται κατά της δημόσιας τάξης, αυτά δηλαδή που διαταράσσουν την κοινωνική ισορροπία. Μάλιστα, το βάρος έγερσης της ποινικής δίωξης έφερε ο κάθε πολίτης ατομικά, ενώ οι γυναίκες μπορούσαν να στραφούν στην ποινική δικαιοσύνη μόνο για ζητήματα που αφορούσαν την οικογένεια και τον πάτρωνά τους.
Θανατική ποινή
Η θανατική ποινή, μετά τη θέση σε ισχύ του Δωδεκάδελτου νόμου, έγινε νομίμως επιτρεπτή ως ποινή. Παράλληλα, η ύπαρξη των λαϊκών δικαστηρίων, iudicia populi, έδωσε τη δυνατότητα στους πολίτες να καταφεύγουν μέσω της provocatio ad populum (έκκληση προς τον λαό) και συγχρόνως με την υποστήριξη των Δημάρχων στην ποινική δικαιοσύνη. Ο λαός, αφού προηγουμένως ενημερωνόταν για τη δημόσια προανάκριση, την κατηγορία και τις απολογίες των διαδίκων, ψήφιζε για την αθωότητα ή την ενοχή των κατηγορουμένων. Επιπλέον, ο τρόπος εκτέλεσης της θανατικής ποινής διέφερε ανάλογα με την βαρύτητα της παράνομης πράξεως. Με βάση τις ιστορικές μαρτυρίες, ο πιο συνήθης τρόπος και, κατά πολλούς, ο πιο επώδυνος ήταν η εκτέλεση με ξίφος (gladius). Άλλες μέθοδοι εκτέλεσης της θανατικής ποινής ήταν ο θάνατος στην πυρά, η σταύρωση και η καταδίκη σε θάνατο στην αρένα ως μονομάχος.
Ειδικά Ποινικά Δικαστήρια
Ορισμένα ποινικά αδικήματα, που ζημιώνουν το δημόσιο συμφέρον, άγονται στη δικαιοδοσία ειδικών ποινικών δικαστηρίων quastiones perpetuae, τα μόνιμα ποινικά δικαστήρια. Η τάση των Διοικητών στις επαρχίες να εκμεταλλεύονται τους πολίτες με απώτερο σκοπό να επωφεληθούν για την πολιτική τους καριέρα αποτέλεσε την αφορμή για τη δημιουργία αυτών των δικαστηρίων.
Η σύνθεση των ειδικών ποινικών δικαστηρίων στην αρχαία Ρώμη γινόταν ad hoc προκειμένου να κινηθεί εν τάχει η δικονομική διαδικασία. Συνολικά 50 δικαστές, που προέρχονταν από την τάξη των Συγκλητικών ή των Ιππέων, καλούνταν να επιλύσουν τις διαφορές των πολιτών. Παρόλα αυτά, γρήγορα υπήρξαν κατηγορίες για την αμεροληψία των δικαστών, γεγονός που επέφερε σειρά νομοθετικών παρεμβάσεων. Ωστόσο, τόσο ο κατήγορος όσο και ο κατηγορούμενος είχαν το δικαίωμα να απορρίψουν έναν συγκεκριμένο αριθμό δικαστών, για τους οποίους είχαν επιφυλάξεις για τη δίκαιη κρίση τους.
Προϋποθέσεις ποινικής ευθύνης
Απαραίτητη προϋπόθεση για να υπάρξει ποινική ευθύνη συνιστά η τέλεση του αδικήματος με πρόθεση, δηλαδή δόλο (dolus), αφού το ατύχημα δε συνεπαγόταν ποινική ευθύνη. Η απόπειρα τέλεσης αδικήματος τιμωρείται κατά περίπτωση, καθώς το ρωμαϊκό δίκαιο στη συνέχεια προσδιόρισε το όριο της αναμενόμενης επιμέλειας του μέσου ανθρώπου και κατ΄ επέκταση της αντίστοιχης ευθύνης του. Ο φυσικός αυτουργός πάλι κατά περίπτωση τιμωρείται, όπως και ο ηθικός αυτουργός του εγκλήματος, όπως και οι συνεργοί του ίδιου αδικήματος. Αξίζει να επισημανθεί πως η άμυνα ήταν επιτρεπτή μέχρι ένα όριο και για αυτό αποτελούσε και λόγο άρσης του αδίκου. Ακόμη, το βάρος απόδειξης της ενοχής του κατηγορουμένου φέρει η κατηγορούσα αρχή, η οποία στη Ρώμη δεν είναι κρατική. Εντούτοις, οποιοσδήποτε ιδιώτης σε μία ποινική δίκη μπορεί να αναλάβει την πρωτοβουλία της δίωξης με την υποχρέωση να υποστηρίξει ο ίδιος την απόδειξη της ενοχής του κατηγορουμένου.
Ποινική δίωξη και καταδίκη
Στη σημερινή εποχή, την πρωτοβουλία εκκίνησης της ποινικής δίωξης αναλαμβάνει η εισαγγελική αρχή ως αρμόδια για την απαγγελία της κατηγορίας και την έναρξη της δίκης. Αντίθετα, στο ρωμαϊκό δικονομικό πολιτισμό, ο κάθε πολίτης είχε χρέος, όποτε χρειαστεί, να αναλάβει αυτήν την αρμοδιότητα, ακόμα και ο μη άμεσα θιγόμενος από το έγκλημα. Μια πάγια αρχή του ρωμαϊκού δικαίου που ισχύει μέχρι και σήμερα είναι η αρχή in dubio pro reo, σύμφωνα με την οποία σε περίπτωση αμφιβολιών, ο κατηγορούμενος πρέπει να αθωωθεί, καθώς για την καταδίκη του πρέπει να υπάρχει απόλυτη βεβαιότητα. Την περίοδο της Δεσποτείας, εμφανίστηκε για πρώτη φορά η μορφή της κρατικής δίωξης (inquisitio), για την οποία οι ιδιώτες μπορούσαν να προβούν σε έγγραφη καταγγελία.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Αθηνά Αρ. Δημοπούλου, Ρωμαϊκό δίκαιο- Αναδρομή στις πηγές του σύγχρονου δικαίου, Εκδόσεις Ευρασία, Αθήνα, 2019
