Του Γιώργου Ναθαναήλ,
Ο προσωπικός και τιμητικός φεουδαρχικός δεσμός μεταξύ βασιλιά κι αριστοκράτη άρχισε να αλλάζει με το πέρασμα των χρόνων και μαζί του άλλαξε την πορεία της Ευρώπης. Στα μέσα του 9ου αιώνα οι αριστοκράτες αρχίζουν να αποκτούν κι αυτοί υποτελείς, συνήθως, κόμητες. Ως εκ τούτου ο φεουδαρχικός θεσμός άρχισε να εξαπλώνεται σε όλο το βασίλειο κι έτσι θα πρέπει να φανταστούμε πως υπήρχε μια πυραμίδα, όπου στην κορυφή ήταν ο βασιλιάς. Σε αυτόν λογοδοτούσαν και θεωρούσαν ως κύριο οι άμεσα με αυτόν συναπτόμενοι φεουδαρχικό δεσμό. Ο αμέσως επόμενος είχε ως κύριό του τον αριστοκράτη, με τον οποίο συνδέθηκε με φεουδαρχικό δεσμό.
Με το πέρασμα των χρόνων, ο βασιλιάς ήλεγχε όλο και λιγότερο τους αριστοκράτες του. Σύμφωνα με τους όρους του δεσμού, ο υποτελής δεν έπρεπε για κανένα λόγο να εγκαταλείψει το φέουδό του. Πίσω απ’ αυτό, υποκρύπτεται ο βαθύς φόβος του βασιλιά για τη διατήρηση της εύρυθμης διοικητικής λειτουργίας του βασιλείου. Στα μέσα του 9ου αιώνα αρχίζει σιγά σιγά να κληροδοτείται στον πρωτότοκο γιο από τον πατέρα η περιουσία, που είχε παραχωρηθεί από το βασιλιά στον αποθανόντα αριστοκράτη. Μάλιστα, το 877 με το Καπιτουλάριο του Κερσύ, στα χρόνια της βασιλείας του Καρόλου του Φαλακρού, νομιμοποιείται η διαδοχή μόνο, όμως, από άρρενα διάδοχο. Σε περίπτωση που δεν υπήρχε ο βασιλιάς, όριζε νέα πρόσωπα στη διαχείριση της περιουσίας. Ας σταθούμε λίγο εδώ κι ας κάνουμε μια υπόθεση, η οποία έχει ορθές βάσεις. Έστω ότι ο αριστοκράτης είχε τρεις γιους. Ο πρώτος έπαιρνε όλη την πατρική περιουσία κι ο δεύτερος συνήθως γινόταν ιερέας. Τι συνέβαινε, όμως, με τον τρίτο γιο; Ο συγκεκριμένος δεν είχε στον ήλιο μοίρα. Οπότε, αναγκαζόταν να γίνει ένας άξιος πολεμιστής, ο οποίος θα πολεμούσε για λογαριασμό των ευγενών και θα ζούσε μέσω των λαφύρων. Σε περιόδους που δε διεξάγονταν μάχες, υπήρχαν αγώνες γι’ αυτούς τους πολεμιστές, όπου τα έπαθλα ήταν ανάλογα των εξαιρετικών πολεμικών τους ικανοτήτων αλλά υπήρχε κι η πρακτική της λεηλασίας της υπαίθρου, προκειμένου να επιβιώσουν. Οι εν λόγω άνθρωποι θα ήταν πολύ τυχεροί εάν νυμφεύονταν την κόρη κάποιου ευγενούς, ο οποίος θα τους έδινε τη διοίκηση κάποιου κάστρου στην επικράτειά του. Παραπάνω χρησιμοποίησα τη λέξη «ευγενής» κι όχι τη λέξη «αριστοκράτης». Αυτό οφείλεται στο ότι, επειδή πλέον η διαχείριση της περιουσίας είναι κληρονομική, σχηματίζονται ισχυρές οικογένειες και δε μπορεί κάποιος «ξένος» πλέον να καταλάβει αξιώματα σαν αυτά που έχουν οι ίδιοι. Οπότε τερματίζεται η κοινωνική κινητικότητα και σχηματίζεται μια ευγενής τάξη. Εντός αυτής υπάρχει και μια κατώτερη ευγένεια, η οποία αποτελείται από τους άξιους αυτούς πολεμιστές. Πρόκειται, λοιπόν, για τους ιππότες, οι οποίοι δεν είναι τελικά και τόσο ρομαντικοί όσο παρουσιάζονται στα λογοτεχνικά κείμενα της εποχής.
Το 895 παρατηρείται πως ένας κόμης έχει πολλούς κυρίους, γεγονός που φαίνεται να περιπλέκει τα πράγματα, αφού δε μπορεί να εκπληρώνει τις υποχρεώσεις του σε όλους. Αυτό δεν εξυπηρετούσε τον προσωπικό χαρακτήρα, που είχε η σχέση μεταξύ κυρίου κι υποτελούς και δεν ήταν εφικτό να πηγαίνει ο ίδιος ο υποτελής στους κυρίους του, όταν αυτοί το χρειάζονταν. Συνεπώς, έπρεπε να στέλνει άλλους ανθρώπους στη θέση του.
Το φαινόμενο της χωροδεσποτείας
Το φαινόμενο εμφανίζεται στο Φραγκικό βασίλειο. Οι αριστοκράτες κατέχουν το στρατό, έχουν τη δυνατότητα να δικάζουν, έχουν το δικαίωμα να συλλέγουν τους φόρους κι εν γένει τη δικαιοδοσία να διοικούν την επαρχία που τους έχει δώσει ως φέουδο ο βασιλιάς. Οι αριστοκράτες αντιλήφθηκαν τη δύναμη που είχαν στα χέρια τους αλλά χρειάζονταν τη στήριξη της τοπικής κοινωνίας. Αυτήν τη βρήκαν με έναν τρόπο παράδοξο. Στους συγκεκριμένους αιώνες, η Ευρώπη μαστίζεται από εισβολές νέων φύλων από το βορρά. Οι ευγενείς τους αντιμετωπίζουν κι έτσι αναδεικνύονται σε προστάτες του πληθυσμού. Αυτό τους δίνει την ευκαιρία να εκφράσουν την αξίωσή τους να συμμετέχουν στην πολιτική εξουσία. Οι πρώτες τους ενέργειες ήταν να μειώσουν τις μέρες που διέθεταν το στρατό τους στο βασιλιά. Ο τελευταίος είχε τη δυνατότητα να χρησιμοποιεί το στρατό τους για 43 ημέρες το χρόνο. Εάν χρειαζόταν περαιτέρω στρατό, τότε θα έπρεπε να βρει ο ίδιος τα χρήματα για να τον συντηρεί. Οπότε, πλέον, ο βασιλιάς αποδυναμώνεται και χάνει μεγάλο μέρος των εδαφών του. Αντιθέτως, οι ευγενείς έχουν πλέον το δικό τους κέντρο. Πρόκειται για το κάστρο τους, το οποίο είναι σε λόφο κι από εκεί ο ευγενής έχει την εποπτεία της περιοχής του. Γύρω από αυτό συγκεντρώνονται οι κάτοικοι της περιοχής, οι οποίοι παραχωρούν την ελευθερία τους για να μπορούν να είναι ασφαλείς. Ο χωροδεσπότης θα ελέγχει αυτούς και τις οικονομικές τους δραστηριότητες και φυσικά δε θα διστάσει να τους εκμεταλλευτεί.
Η χωροδεσποτεία στη Γερμανία
Στη Γερμανία οι αυτοκράτορες της δυναστείας των Οθώνων και των Σαλίων βρήκαν έναν τρόπο για να μην περιέλθουν στη δεινή θέση που βρισκόταν ο Γάλλος βασιλιάς. Άρχισαν να συνάπτουν φεουδαρχικούς δεσμούς με ιερείς κι έτσι τους όριζαν επισκόπους και διοικητές των περιοχών που τους παραχωρούσαν. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα οι ιερείς να μη μπορούν να κληροδοτήσουν την περιοχή που διοικούσαν, γιατί απαγορευόταν να έχουν παιδιά. Επίσης, ο αυτοκράτορας παρενέβαινε ευθέως σε ζητήματα εκκλησιαστικής φύσης, όπως ο ορισμός επισκόπων. Αυτή η πρακτική απέφερε καρπούς, έως ότου το 1075 η Εκκλησία της Ρώμης απαγόρευσε τον ορισμό των επισκόπων της κι επέβαλε την εκλογή αυτών. Κάπως, έτσι, ξεκίνησε μια διαρκής κόντρα της Γερμανικής αυτοκρατορίας και της Ρωμαϊκής εκκλησίας, που έληξε τυπικά το 1124. Πρόκειται για την έριδα περί της περιβολής. Η νίκη της Εκκλησίας της Ρώμης οδήγησε τους αυτοκράτορες στην επιλογή κοσμικών για τις διοικήσεις των επαρχιών, πράγμα που οδήγησε στη χωροδεσποτεία στη Γερμανία, ενώ αυτά τα χρόνια η Γαλλία φαίνεται να αλλάζει και πάλι.
Ενδεικτική βιβλιογραφία
- J. Coleman, Ιστορία της Πολιτικής Σκέψης, Τόμ. Β΄: Από το Μεσαίωνα μέχρι την Αναγέννηση, σελ.74-83
- D. Nicholas, Η εξέλιξη του μεσαιωνικόυ κόσμου: κοινωνία, διακυβέρνηση και σκέψη στην Ευρώπη (312-1500), σελ.223-229 και 243-245
- Ελένη Τούντα και Φιλήμων Παιονίδης, Θωμάς Ακινάτης, Μαρσίλιος της Πάδοβα, Μπαρτόλος του Σαξοφερράτο: Ύστερη μεσαιωνική πολιτική θεωρία, σελ.17
