Της Εμμανουέλας Σουφαλιδάκη,
«Δε μπορείς να τα έχεις όλα, είναι η πρώτη φράση που μαθαίνουμε» λέει η Νατάσσα Μποφίλιου στο τραγούδι της Η καρδιά πονάει όταν ψηλώνει. Κι όμως, παρόλο που από μικροί γαλουχούμαστε με τις έννοιες της επάρκειας και της μοιρασιάς, μεγαλώνοντας εμείς οι άνθρωποι φαίνεται να το ξεχνάμε. Κατακτιέται το ένα επίτευγμα μετά το άλλο και, όταν, όμως, ακόμα και ένα από τα πιο δύσκολα κατορθωθούν, ο άνθρωπος όχι μόνο δε σταματάει εκεί, αλλά ούτε καν ευχαριστιέται με το αποτέλεσμα. Μήπως, όμως, αυτή ακριβώς η τάση του ανθρώπου να ικανοποιείται δύσκολα και να μην του αρκούν όλα όσα ήδη έχει είναι και υπαίτια για πολλά από τα δεινά της ανθρωπότητας και για κοινωνικές παθογένειες;
Από πολύ παλιά η ανθρώπινη φύση παρουσίαζε μια ροπή προς την πλεονεξία και την απληστία. Ήδη από τα αρχαία χρόνια, μεγάλοι φιλόσοφοι, όπως ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης, στα έργα τους παρουσιάζουν ως αρνητική την τάση των ανθρώπων για συνεχή απόκτηση υλικών αγαθών, πολύ περισσότερων και από αυτών που «δικαιούνται». Η ιστορία για τη δημιουργία του κόσμου μας διδάσκει εξάλλου την ασυδοσία του Αδάμ, που παρά τις εντολές του Ιησού Χριστού, έκοψε έναν από τους απαγορευμένους καρπούς, αποδεικνύοντας ότι ο άνθρωπος, κυριευμένος από τα πάθη οδηγείται πολλές φορές σε λάθος αποφάσεις και σε «θολωμένη» κρίση. Μακάρι, όμως, τα παραδείγματα να σταματούσαν στις παραδόσεις των Αβρααμικών θρησκειών. Παρ’ όλα αυτά, η ιστορία συνέχισε να καθορίζεται από την ανθρώπινη απληστία με τους Παγκόσμιους Πολέμους και τις συνεχείς συγκρούσεις σε πολλά μέτωπα ανά τον κόσμο να είναι περίτρανο παράδειγμα αυτής.
Ψυχαναλυτές, όπως ο Φρόιντ και η Μέλανι Κλάιν, ερμηνεύουν την απληστία ως μια ανθρώπινη φύση, αναγόμενη σε βαθύτερα ανθρώπινα ένστικτα. Άλλοι πάλι, όπως ο Χαιντς Κουτ, αποδίδουν την απληστία περισσότερο στην ανατροφή και στο κοινωνικό περιβάλλον και λιγότερο σε φυσικές τάσεις και ορμές. Η απληστία κατά ακριβολογία είναι η φιλαργυρία, δηλαδή, η ανεξέλεγκτη επιθυμία για απόκτηση υλικών αγαθών και, ιδιαίτερα, του χρήματος. Ωστόσο, υπάρχει και η κοινωνική διάσταση της απληστίας που δίνει έμφαση στην κοινωνική ανέλιξη, στην επιδίωξη του προσωπικού οφέλους και στην εξουσία. Πρόκειται ουσιαστικά για μία μορφή εθισμού προς το ανικανοποίητο, που επηρεάζει κάθε έκφανση της κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής ζωής. Ο λόγος που «ενοχοποιείται» η απληστία δεν είναι αυτή καθ’ αυτή η ροπή προς την απόκτηση περισσότερων αγαθών, αλλά η τάση των ανθρώπων να αδικήσουν άλλους και να ξεπεράσουν κάθε ηθικό φραγμό για την επίτευξη αυτού του στόχου. Στο πλαίσιο αυτό, η απληστία σε ένα διάγραμμα πίτας παρουσιάζεται ως αυτή που κρατάει για τον εαυτό της το μεγαλύτερο κομμάτι. Το ηθικά μεμπτό της απληστίας αφορά, κυρίως, τον τρόπο διανομής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της συμπεριφοράς είναι η τάση των ανθρώπων να ξεχνάνε να «αφήνουν χώρο» και σε άλλους —είτε σε φιλικό, είτε σε επαγγελματικό επίπεδο—, για να αναπτυχθούν και να «ακουστεί η φωνή» τους, προκειμένου να διατηρήσουν «ηγεμονικό ρόλο».
Οι έχοντες —υπό όποια μορφή— εξουσία κυριεύονται, συχνά, από την αλαζονεία και η ανεπάρκεια δύναμης τους οδηγεί πολλές φορές σε μια μη υποχωρητική στάση και σε ατομικιστικές πράξεις για την εκπλήρωση αποκλειστικά προσωπικών συμφερόντων. Επομένως, η απληστία αποτελεί το κέντρο γύρω από την οποία αναπτύσσονται άλλα αρνητικά συναισθήματα, όπως η αυθαιρεσία, ο αθέμιτος ανταγωνισμός, αλλά και η πεποίθηση ότι πολλά από τα υλικά αγαθά και τα επουσιώδη είναι αρκετά, για να φέρουν την ευτυχία. Φαίνεται, λοιπόν, ότι, όταν η απληστία και η απόκτηση όσο το δυνατό περισσότερων τίθεται στο επίκεντρο της δράσης των ατόμων, οδηγεί στην αποξένωση και στην υποτίμηση των ύψιστων αξιών.
Και για να κλείσω αυτό το άρθρο έτσι όπως ακριβώς το ξεκίνησα, η Μποφίλιου σε ένα άλλο από τα τραγούδια της μας λέει ότι «έρχονται οι μέρες του φωτός». Όμως, για να τις δούμε να έρχονται θα πρέπει να σταματήσουμε το συνεχές κυνήγι όλων όσων δεν έχουν σημασία και να δώσουμε έμφαση στα πιο απλά και καθημερινά, καθώς και στην ανάπτυξη ουσιαστικών σχέσεων με τους γύρω μας. Εφόσον αυτό που οδηγεί τον άνθρωπο προς την κατεύθυνση της πλεονεξίας δεν είναι αποτέλεσμα μεταφυσικό, αλλά η ίδια του η βούληση και εκούσια συμπεριφορά, με τον ίδιο τρόπο θα πρέπει το άτομο να επιλέξει συνειδητά μία πιο ομαδική και λιγότερο ατομική προσέγγιση.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- I Was Greedy, Too, hbr.org. Διαθέσιμο εδώ
