Του Αντώνη Σολάκου,
Ο ευρωπαϊκός και, κατ’ επέκταση, ο ελληνικός αισθητισμός αποτέλεσε, μεταξύ άλλων, και πεδίο διασύνδεσης της μουσικής με τη λογοτεχνία. Αποτελεί κοινή παραδοχή πως η εξίσωση μουσικής και λογοτεχνίας αποτελεί μια βασική αρχή του κινήματος. Στο πεζογραφικό έργο του Κωνσταντίνου Χρηστομάνου εντοπίζονται αρκετές καλλιτεχνικές αναφορές, οι οποίες συναντώνται, κυρίως, στη σχέση της λογοτεχνίας με τη μουσική (στην κατηγορία εντάσσουμε το χορό και το τραγούδι), τη ζωγραφική – αγιογραφία, τη γλυπτική, αλλά και το καρναβάλι, ως δρώμενο που συγκεντρώνει ορισμένα από τα στοιχεία των άλλων τεχνών (μασκάρεμα, θέατρο —μίμος— χορός, τραγούδι κλπ.).
Θα αποτελούσε παράλειψη να μην αναφέρουμε ότι οι αρκετές περιπτώσεις θεματοποίησης των τεχνών στο έργου του συγγραφέα μας δεν είναι τυχαίες. Ο Κωνσταντίνος Χρηστομάνος «υπηρετώντας» τα καλλιτεχνικά κινήματα του αισθητισμού και του συμβολισμού δεν θα μπορούσε να μη δημιουργήσει ωραιολογικά, αλλά και ωραιολατρικά λογοτεχνικά κείμενα επηρεασμένος, από τη νεανική του ηλικία, από τον Oscar Wilde, αλλά και τον Gabriele D’ Annunzio βασικούς εκπροσώπους του ευρωπαϊκού αισθητισμού, αξιοποιώντας τις βασικές αρχές του κινήματος.
Στην Κερένια Κούκλα (1911) εντοπίζουμε έναν μουσικό ρυθμικό λόγο, με την παρουσία της μουσικής, του τραγουδιού και του χορού να εντοπίζονται σε δύο επίπεδα οργάνωσης του λογοτεχνικού κειμένου: στη θεματική του, αλλά και τη μορφολογία του (δομική οργάνωση του λόγου). Ο χορός, λειτουργώντας ως έμβλημα του συμβολισμού, θεματοποιείται ενεργά στο μυθιστόρημα, έχοντας και υπερφυσικές διαστάσεις, όπως μαρτυράται και από τον τίτλο μας: «γιατ’ ήτον ο χορός, ο μάγος ο χορός…».
Ο χορός χρησιμοποιείται ως ο γνωστός λογοτεχνικός τόπος που υπαινίσσεται την κατάργηση της διάκρισης ανάμεσα στο σώμα και τη λογική. Σηματοδοτεί µια στιγμή «επιφάνειας» που ο αφηγητής επιλέγει, προκειμένου να αναδείξει στιγμές επίγνωσης, αυτοσυνείδησης ή ανακάλυψης κάποιας βαθύτερα κρυμμένης αλήθειας των χαρακτήρων που πλάθει.
Ο χορός, σε συνδυασμό με το τραγούδι, λειτουργούν ως οι παράγοντες που ενισχύουν την επαφή του Νίκου και της Λιόλιας (βασικοί πρωταγωνιστές του έργου), αποτελώντας, παράλληλα, και την αφορμή για τον έρωτά τους. Επιπλέον, μέσα από τα βήματά του, τον ρυθμό του, την αρμονία και τη μελωδία του «επιβάλλεται» στα σώματα των ηρώων, οι οποίοι μέσα από τις κινήσεις τους, εκφράζουν τα συναισθήματα τους:
«Αχ, βιολιά, βιολιά! γλυκά βιολιά! — σφάχτες της ψυχής! Σι μας κάνετε εμάς των νέων! Μαγεμένες είν’ οι χορδές σας, οι βγαλμένες απ’ τα ωραία ζώα που σιγοπερπατούνε στις χορταριές τις κρυφομύριστες απ’ το χαμόμηλο και τον άγριο δυόσμο…»
Είναι εμφανές πως το τραγούδι της Λιόλιας παραπέμπει στα Βιολιά μέσω των παρηχήσεων. Σε επίπεδο θεματικής και δομικής οργάνωσης, ο χορός διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην πλοκή του μυθιστορήματος. Δεν περιορίζεται αποκλειστικά στην επίδρασή του στους ήρωες, αλλά εκτείνεται και σε όλη τη ζωή.
Ενδεικτικά αναφέρουμε:
«Τι εξαίσιο πράμα ωστόσο αυτές οι καντρίλλιες! — ίδια η ζωή!…»
Και:
«Η ζωή είναι τραγούδι που σβύνει… έτσι και το τραγούδι της ζωής της απ’ τον ήσκιο βάρυνε, μούντωσε και τσάκισε… Κ’ εκεί που ήτον ολομόναχη όλην την ημέρα, άκουγε να παίζη μακριά στον κάτω δρόμο ένα οργανέττο — πούχε δη που το γύριζε ένας κουλοχέρης κ’ ένας άλλος νέος χτικιάρης έτρεχε και μάζευε τις πεντάρες — κ’ έπαιζε τόσο χαρούμενα τραγούδια και χορούς σαν κ’ εκείνο το βράδυ στο χορό — σα μέσα σ’ όνειρο…»
Για τον Χρηστομάνο και τους ήρωές του, ο χορός είναι η ίδια η ζωή, ο ρυθμός και το τέμπο της είναι το «τέμπο» της ζωής τους, η μελωδία της είναι τα συναισθήματά τους, οι ήχοι της είναι η νοσταλγία των περασμένων που ξυπνούν αναμνήσεις στο άκουσμά της. Είπαμε: «γιατ’ ήτον ο χορός, ο μάγος ο χορός…».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Σαχίνης Α., Η Πεζογραφία του Αισθητισμού, Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», 1981.
- Χρηστομάνος Κωνσταντίνος, Κερένια Κούκλα (1911). Αγγέλα Καστρινάκη: «Σαν τις μυγδαλιές». Ιδέες και σύμβολα στην «Κερένια κούκλα». Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 2013.
- Αραμπατζίδου Λ., Αισθητισμός: Η Νεοελληνική εκδοχή του κινήματος, Θεσσαλονίκη, εκδ. Μέθεξις, 2012.
