Της Χριστίνας Κοντόγιωργα,
Η αφρικανική ιστορία της τέχνης έχει διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του πολιτισμού και της ιστορίας του κόσμου. Η πεποίθηση ότι η Αφρική είναι το λίκνο της ιστορίας της ανθρωπότητας είναι ουσιαστικά ακλόνητη. Οι απαρχές της αφρικανικής ιστορίας της τέχνης βρίσκονται πολύ πριν από την καταγεγραμμένη ιστορία, που διατηρείται στην αφάνεια του χρόνου. Η Rock Art είναι αιώνες παλιά, ενώ χάντρες από κοχύλια που έχουν σχεδιαστεί για κολιέ έχουν ανακτηθεί σε μια σπηλιά στην πιο μακρινή απόσταση της νότιας χερσονήσου της Νότιας Αφρικής, ηλικίας 75.000 ετών.
Μια μελέτη της ιστορίας της αφρικανικής τέχνης δείχνει ότι οι αρχαιότερες μορφές γλυπτικής που βρέθηκαν προέρχονται από τη Νιγηρία και χρονολογούνται γύρω στο 500 π.Χ. Ωστόσο, η έλλειψη αρχαιολογικών ανασκαφών εμποδίζει τη γνώση της αρχαιότητας της αφρικανικής τέχνης και η καθαρή φύση μιας χρήσης των πρώτων υλών που χρησιμοποιούνται στη δημιουργία αντικειμένων τέχνης σημαίνει ότι ένας ανείπωτος πλούτος τεμαχίων έχει αποσυντεθεί με τον καιρό. Kαθώς αυτά τα αντικείμενα δεν ήταν περιζήτητα, ως αισθητικά επιτεύγματα από τις αυτόχθονες κοινότητες που τα δημιούργησαν, δεν έγινε καμία προσπάθεια για τη διατήρησή τους. Συχνά η αξία τους ήταν αμελητέα όταν εκτελούνταν η λειτουργία τους.
Ο ξένος αποικισμός των περισσότερων χωρών στην υποσαχάρια Αφρική έλαβε χώρα ήδη από τον 19ο αιώνα και μετά γι’ αυτό διαφορετικές αξίες έγιναν πανταχού παρούσες. Πολύ αφρικανική τέχνη αποκτήθηκε για περίεργα μέσα από ταξιδιώτες, εμπόρους και ιεραπόστολους τον προηγούμενο αιώνα και εγκατέλειψαν την ήπειρο. Οι αποικιοκράτες, τις περισσότερες φορές, δεν έδωσαν στη γηγενή τέχνη την αξία και την προσοχή που της άξιζε και, έτσι, η αφρικανική ιστορία της τέχνης δεν διατηρήθηκε ή τεκμηριώθηκε.
Έχει δοθεί τεράστια έμφαση στην ιστορία της τέχνης της Κεντρικής Αφρικής για δύο λόγους, ο ένας ήταν ότι οι κοινότητες που κατοικούσαν εκεί ήταν οι πιο καθιστικές από τις φυλές της Αφρικής και, δεύτερον, ότι παρήγαγαν εικονιστικά γλυπτά με τα οποία οι δυτικοί συλλέκτες μπορούσαν πιο εύκολα να ταυτιστούν ως «τέχνη», όπως το όρισαν. Η αύξηση του ενδιαφέροντος για τη συλλογή αφρικανικής τέχνης, τόσο φυλετικής όσο και σύγχρονης, ανάγκασε μελετητές και επενδυτές, κυβερνήσεις και ιδρύματα να επανεξετάσουν την ίδια την ουσία της αφρικανικής τέχνης.
Συλλογές που κατοικούσαν σε σκοτεινά βάθη θησαυροφυλακίων μουσείων έχουν μεταφερθεί στο προσκήνιο των αφρικανικών μουσείων ιστορίας της τέχνης, των γκαλερί και των οίκων δημοπρασιών για να παρατηρηθούν και να γιορταστούν για τον όμορφο και συναρπαστικό τομέα της τέχνης που είναι. Ευρωπαίοι και Αφρικανοί ερευνητές μελετούν συλλογές, όχι μόνο για να δουν πώς μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να ρίξουν περισσότερο φως στην ιστορία της αφρικανικής τέχνης, αλλά και για να βοηθήσουν στην αποκατάσταση των χαμένων παραδόσεων και δεξιοτήτων στις τέχνες των πολιτισμών από όπου προήλθαν.
Ιστορικά, ορισμένες κοινότητες δεν ήταν καθιστικές, είχαν μαζί τους όσο το δυνατόν λιγότερα. Επομένως, μόνο χρηστικά αντικείμενα θα είχαν μεταφερθεί. Επειδή η αξία τους βασιζόταν στη λειτουργικότητά τους και στα πνευματικά τους χαρακτηριστικά, αν ο σκοπός τους δεν ήταν πλέον υπηρεσία προς τον δημιουργό και την κοινότητά του, θα είχαν εγκαταλειφθεί. Η Αφρική πρέπει να έχει χάσει αμέτρητα έργα τέχνης, που θα είχαν χαθεί στην άκρη της μεταναστευτικής ύπαρξης. Η ροκ τέχνη είναι η αρχαιότερη μορφή τέχνης στην Αφρική. Γνωρίζουμε από την ανθρώπινη εξελικτική επιστήμη ότι ο σύγχρονος Homo Sapiens ξεκίνησε στην Αφρική. Επομένως, είναι λογικό ότι η ήπειρος θα περιέχει τόσο την αρχαιότερη όσο και τη μεγαλύτερη ποσότητα βραχοτεχνίας σε αυτόν τον πλανήτη. Οι παλαιότερες εικόνες που έχουν χρονολογηθεί επιστημονικά βρίσκονται στη Ναμίμπια (τα σπήλαια του Απόλλωνα 11) πριν από περίπου 24-27.000 χρόνια, ωστόσο οι περισσότεροι ειδικοί συμφωνούν ότι η βραχοτεχνία της Αφρικής μπορεί να χρονολογείται πριν από περισσότερα από 50.000 χρόνια.
Η παλαιότερη γνωστή βραχώδης τέχνη που διατηρείται στην άμμο της Σαχάρας στον Νίγηρα χρονολογείται από το 6500 π.Χ. Είναι σκαλίσματα γνωστά ως βραχογλυφικά και απεικονίζουν ζώα όπως καμηλοπαρδάλεις που δεν υπάρχουν πλέον σε εκείνη την περιοχή. Από αυτές τις εικόνες μαθαίνουμε πώς οι αρχαίες φυλές και πολιτισμοί έβλεπαν το σύμπαν γύρω τους. Η παρατήρηση των πινάκων μπορεί να μας δώσει μια εικόνα για τις σκέψεις τους, τον πνευματικό και φυσικό τους κόσμο. Δυστυχώς, μεγάλο μέρος αυτής της πολύτιμης κληρονομιάς καταστρέφεται, είτε από φυσική διάβρωση, καθώς οι τοποθεσίες υφίστανται την πίεση του πολιτισμού, είτε από γκράφιτι που παραμορφώνουν τους καμβάδες των βράχων.
Η παράδοση της Ορειχάλκινης φιγούρας έφτασε στο αποκορύφωμά της με τους ανθρώπους Ιφέ από τη Γιορούμπα της Νιγηρίας που άρχισαν να παράγουν πολύ ωραία ορειχάλκινα και χάλκινα χυτά τον 12ο αιώνα και συνεχίστηκαν μέχρι τον 15ο αιώνα. Τα κεφάλια και οι μάσκες σε φυσικό μέγεθος και οι μικρότερες ολόσωμες φιγούρες πέτυχαν εκπληκτικό ρεαλισμό που αντανακλούσε μια ήρεμη ένταση σαν να ήταν ο πρόδρομος αυτής της ποιότητας που θαυμάζουμε τόσο πολύ τώρα στην παραδοσιακή αφρικανική γλυπτική. Μερικές φορές, χύτευαν, επίσης, σε καθαρό χαλκό, τεχνικά πολύ πιο δύσκολα από τον ορείχαλκο.
Από τον 16ο αιώνα ακόμη και σήμερα, οι Γιορούμπα στο Μπενίν δημιούργησαν γλυπτά κεφάλια που σήμερα είναι γνωστά ως «μπρούτζοι του Μπενίν» αλλά στην πραγματικότητα είναι φτιαγμένα από ορείχαλκο που έφτασαν με τη μορφή αγγείων και διακοσμητικών στον εμπορικό δρόμο και έλιωσαν. Και στους δύο αυτούς πολιτισμούς τα έργα τους παράγονταν συχνά για τους Βασιλιάδες τους και είχαν μαγικές δυνάμεις, αντανακλώντας τις πεποιθήσεις τους και τις κοινωνικοπολιτικές οργανώσεις και ηγεσίες που υπήρχαν υπό την κυριαρχία ενός θεϊκού Βασιλιά ή Ιφέ. Η άφιξη των Πορτογάλων ώθησε τους γλύπτες του Μπενίν να φτιάξουν ορειχάλκινες πλάκες με ανάγλυφες σκηνές. Αυτές οι πλάκες καρφώθηκαν ως διακόσμηση στους ξύλινους στύλους του βασιλικού παλατιού.
Η κλωστοϋφαντουργία θα μπορούσε να δώσει κάποια χρονολογική σειρά στην προσπάθεια να κατανοήσουμε τη φύση και τη χρονική αλληλουχία της αφρικανικής ιστορίας της τέχνης. Τα παλαιότερα υπολείμματα υφασμάτων βρέθηκαν ξανά από το Igbo-Ukwu και χρονολογούνται στο 900 μ.Χ., ενώ τα σπήλαια Tellam στο Μάλι βρέθηκαν με βαμβακερά και μάλλινα υφάσματα που διατηρήθηκαν από τον 11ο αιώνα. Ο Ακάν της Γκάνας κατασκεύαζε μικρά χυτά βαρίδια από χάλκινο και μπρούτζο χρυσό από τον 18ο αιώνα, τα οποία υπήρχαν σε όλες τις μορφές, ζωικής, ανθρώπινης, φρούτων, ακόμη και αφηρημένα γεωμετρικά σχήματα. Στέκονταν σαν μικρά ειδώλια, πολλά μικρότερα από 5 εκατοστά ύψος και εξέφραζαν μια ζωντάνια και έναν αυθορμητισμό που δεν συναντάται συχνά στην αφρικανική γλυπτική.
Η ξυλογλυπτική παραμένει σήμερα η κύρια μορφή γλυπτικής τέχνης της υποσαχάριας ηπείρου. Η αφρικανική ιστορία της τέχνης δείχνει ότι τα αρχαιότερα ξύλινα γλυπτά από τον 18ο αιώνα αποδίδονται στην Κούμπα, στο κεντρικό Ζαΐρ, αλλά το αρχαιότερο σωζόμενο γλυπτό της υποσαχάριας περιοχής είναι ένα zoomo rphic κεφάλι που βρέθηκε το 1928 στην Κεντρική Αγκόλα. Χρονολογείται στον 8ο-9ο αι. και σώζεται θαμμένος κάτω από τον υδροφόρο ορίζοντα. Τα καλύτερα δείγματα ξυλογλυπτικής που έχουν διασωθεί χρονολογούνται γύρω στο 1920, μερικά συλλέχθηκαν ήδη από το 1890 και, γενικά, συγκεντρώθηκαν πριν από το 1945, ενώ η φυλετική τέχνη ήταν ακόμη πολύ στην πράξη.
Στις αρχές του 20ού αιώνα, πολλοί καλλιτέχνες όπως ο Derain, ο Picasso, ο Matisse και ο Modigliani ενθουσιάστηκαν από την αφρικανική τέχνη και άρχισαν να επισκέπτονται το μουσείο Trocadero στο Παρίσι για να ατενίσουν τις μοναδικές μορφές, απορροφώντας όλα όσα παρουσιάστηκαν μπροστά τους. Αυτοί οι καλλιτέχνες είδαν σε αυτή την τέχνη μια τυπική τελειότητα που αντιμετώπιζε την αφαίρεση, την ασυμμετρία από την ισορροπία, τον πρωτογονισμό με την πολυπλοκότητα του σχεδιασμού. Απάντησαν σε αυτή την ωμή εκφραστική δύναμη με όλες τους τις ικανότητες, όχι μόνο με την όραση, αλλά, με τη φαντασία και το συναίσθημα. Έτσι, βίωσαν μια μυστικιστική και πνευματική συνάντηση.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- African Art: The World Encyclopaedia, britannica.com, διαθέσιμο εδώ.
- Africa Timeline. Oxford Art Online, oxfordartonline.com, διαθέσιμο εδώ.
