Της Γεωργίας Σκαμπελτζή,
«Γιατί η ψυχή και του κακού του ανθρώπου βαστάει μια θεϊκιά αχτίδα, που τήνε φωτίζει. Και η θεϊκιά εκείνη αχτίδα είναι η καλοσύνη».
Ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης, μια μορφή εμβληματική για τα Ελληνικά Γράμματα, ασχολήθηκε ευρέως με την πεζογραφία, αν και έδωσε τα διαπιστευτήριά του και στην ποίηση. Γνωστός είναι και για το μεταφραστικό του έργο, αφού καταπιάστηκε με έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας.
Γεννήθηκε το 1872 και πέθανε το 1923 στην Κέρκυρα. Γονείς του ήταν ο Μάρκος Θεοτόκης, προερχόμενος από αριστοκρατική οικογένεια των Επτανήσων, και η Αγγελική Πολυλά, ανιψιά του Ιάκωβου Πολυλά. Ιδεολογικά ήρθε σε επαφή με το Σοσιαλισμό, κάτι που διακρίνεται σε ορισμένα σημεία της πεζογραφικής του παραγωγής. Έχει μείνει στην Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας για τα έργα Η τιμή και το χρήμα, Η ζωή και ο θάνατος του Καραβέλα και Οι σκλάβοι στα δεσμά τους. Στο πεζογραφικό του έργο διακρίνονται ορισμένα θέματα, τα οποία τον απασχόλησαν σε μεγάλο βαθμό, αν σκεφτούμε ότι επανέρχονται σε πολλές περιπτώσεις, όπως η τιμή, ο παράνομος έρωτας, η ταξική διάρθρωση της κοινωνίας, το έγκλημα με την κυριολεκτική και μεταφορική του έννοια.
Στο ίδιο πλαίσιο εντάσσεται ο Κατάδικος, ένα αφήγημα τοποθετημένο στην κερκυραϊκή ύπαιθρο με κύρια φυσιογνωμία του τον Τουρκόγιαννο, ο οποίος αγαπά τη Μαργαρίτα, χωρίς να βρίσκει ανταπόκριση. Σεβόμενος την επιθυμία της, υπομένει τον δικό του «Γολγοθά». Όταν στη ζωή της Μαργαρίτας και του συζύγου της, μπαίνει ο Πέτρος Πέπονας, που τρέφει κι εκείνος αισθήματα για τη γυναίκα, ο Τουρκόγιαννος προσπαθεί να εμποδίσει τη Μαργαρίτα από την ηθική «κατάπτωση». Το παράνομο ζευγάρι, όμως, για να αποτρέψει πιθανή κίνησή του, τον διαβάλουν στον Γιώργη, το σύζυγο της Μαργαρίτας, κι εκείνος τον διώχνει.
Η επιθυμία του Πέπονα για τη Μαργαρίτα είναι τόσο μεγάλη, που οδηγείται στη δολοφονία του Γιώργη την επόμενη μέρα, όμως, λόγω των συνθηκών ως ύποπτος παρουσιάζεται ο Τουρκόγιαννος, ο οποίος καταδικάζεται σε ισόβια. Το παράνομο ζευγάρι παντρεύεται και όταν η Μαργαρίτα έρχεται αντιμέτωπη με την αλήθεια, τα αισθήματά της μεταστρέφονται. Ο Πέτρος καταλήγει για άλλο παράπτωμα στη φυλακή και ομολογεί ότι εκείνος είναι ο φονιάς του Γιώργη. Ενώ ο Τουρκόγιαννος έχει την ευκαιρία να ζήσει ξανά ελεύθερος, σκέφτεται και πάλι τη Μαργαρίτα και αρνείται το «δώρο» του Πέπονα.
Ενδιαφέρον προκαλεί το γεγονός ότι ο συγγραφέας επιλέγει να εισαγάγει τον αναγνώστη στην υπόθεση, κυρίως μέσω της περιγραφής, στοιχείο που εντοπίζεται κατά κύριο λόγο στο πρώτο μέρος, παρουσιάζοντας με ρεαλισμό την αγροτική ζωή και την κοινωνία της εποχής. Στη συνέχεια, αφού έχει επιτύχει τον σκοπό του, στρέφεται στην ανάδειξη των ψυχικών διακυμάνσεων των ηρώων του, που περνούν από διάφορα στάδια και αναζητούν, εν τέλει, τη λύτρωση, όπως κι αν την αντιλαμβάνεται ο καθένας από αυτούς. Παράλληλα, ο τρόπος με τον οποίο επιλέγει να οργανώσει την αφήγηση των γεγονότων κεντρίζει το ενδιαφέρον του αναγνώστη αναφορικά με την εξέλιξη της ιστορίας.
Ο Θεοτόκης έχει δημιουργήσει δύο ήρωες, εκ δια μέτρου αντίθετους μεταξύ τους. Από τη μία, τον Πέτρο που θέτει σε προτεραιότητα τον εαυτό του και παλεύει, ώστε να κατακτήσει όλα όσα επιθυμεί, θεωρώντας ότι υποτάσσει την τύχη του, και, από την άλλη, τον Τουρκόγιαννο, ο οποίος βάζει σε δεύτερη μοίρα τον ίδιο και προτάσσει την ευτυχία άλλων ανθρώπων, όπως της Μαργαρίτας. Ο Τουρκόγιαννος υπομένει τις αδικίες, με τις οποίες έρχεται αντιμέτωπος, χωρίς να βλάπτει τους άλλους ή να επωφελείται ο ίδιος, ακόμη κι όταν μια τέτοια ενέργεια θα μπορούσε να του προσφέρει την ελευθερία του. Συνεπώς, μένει κατάδικος κυριολεκτικά, αλλά και μεταφορικά, καθώς καθίσταται κατάδικος της καλοσύνης του και της αγάπης του για τη Μαργαρίτα. Ο Πέπονας που δε δίστασε να φτάσει στο αποτρόπαιο έγκλημα, για να ικανοποιήσει την επιθυμία και τον εγωισμό του, και αδίκησε έναν αθώο στο τέλος λυγίζει, κατάδικος στις ενοχές του. Ωστόσο, η ηθική δικαίωση του Τουρκόγιαννου δεν συνεπάγεται την απονομή της δικαιοσύνης.
Η γυναικεία παρουσία παρουσιάζει, επίσης, ενδιαφέρον. Η Μαργαρίτα εμφανίζεται να απολαμβάνει όχι μόνο όσα της προσφέρει ο Γιώργης, αλλά και τη σχέση της με τον Πέτρο. Συγχρόνως, όμως, φοβάται ότι θα χάσει την τιμή και την υπόληψή της σε περίπτωση που γίνει γνωστή η διπλή ζωή της. Η ηρωίδα που τα ήθελε όλα και όριζε τις ζωές τριών ανδρών, μετά την αποκάλυψη του δολοφόνου του άνδρα της, μετατρέπεται σε παθητικό αποδέκτη των εξελίξεων, ένα «λείψανο κρύο».
Ο Πέτρος Πέπονας είναι ένας χαρακτήρας ιδιαίτερος, που παρουσιάζει τόσο ηθικές όσο και συμπεριφοριακές διακυμάνσεις, καταβεβλημένος από μία αλαζονεία ιδιόμορφη, εκπορευόμενη από τη δίψα του για εξουσία. Μάλιστα, στον βωμό αυτής ακριβώς της εξουσίας, θα θυσιάσει την τιμή και τη συνείδησή του, προδίδοντας την εμπιστοσύνη του αθώου Τουρκόγιαννο και της ανίδεης Μαργαρίτας. Συνδέοντας τον χαρακτήρα του Πέπονα με το βιβλικό διακείμενο, είμαστε σε θέση να παρατηρήσουμε πως αρχικά ενεργεί ως «Ιούδας», μία στάση που, στη συνέχεια, αίρεται, με τον ήρωα να βιώνει τη μετάνοια και να απολογείται, ενσαρκώνοντας τον ρόλο του βιβλικού «Πέτρου».
Ο Κατάδικος του Κωνσταντίνου Θεοτόκη είναι μία νουβέλα αμιγώς κοινωνική με στοιχεία ρεαλιστικού ψυχογραφήματος. Ένα έργο που, μέσα από συμβολισμούς και αντιφάσεις, εντάσσει τον αναγνώστη σε μία άλλη εποχή, προσφέροντάς του μία σφαιρική οπτική των πραγμάτων, μέσα από τα μάτια όλων των πρωταγωνιστών. Χαρακτήρες που φαντάζουν σχεδόν αληθινοί, γεμάτοι πάθη, τύψεις και μετάνοια για αυτά που έπραξαν, για εκείνα που δεν πρόλαβαν, για αυτά που ηθελημένα επέτρεψαν να συμβούν.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Κωνσταντίνος Θεοτόκης, Κατάδικος, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1990
