Μοντερνισμός και Ευρώπη: Μία συνοπτική ανίχνευση του ρεύματος

Της Μαριάννας Μητσιώτη,

Ενώ δε μπορεί να προσφερθεί μια απόλυτη διατύπωσή του, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε πως με τον όρο «Μοντερνισμό», ορίζουμε συμβατικά την πολιτιστική εκείνη περίοδο, του δυτικού κόσμου, που ξεκινά από τα τέλη του 19^ου αιώνα και τελειώνει προς τα τέλη του επόμενου, επιχειρώντας να εκφράσει το πνεύμα της μοντέρνας βιομηχανικής κοινωνίας. Η νέα θεώρηση που συγκροτείται, αποτελεί την κατ’ εξοχήν έκφραση της Νεωτερικότητας, στο επίπεδο του πνευματικού πολιτισμού, ενώ διαχέεται σε όλες τις εκφάνσεις της τέχνης, από τη ζωγραφική έως τον κινηματογράφο και το θέατρο, αλλά και σε πεδία όπως η φιλοσοφία και η επιστήμη. Συνεπώς, για την καλύτερη κατανόηση του πολιτιστικού αυτού φαινομένου, απαιτείται αρχικά η διευκρίνιση των συνθηκών που συνέβαλαν στην εμφάνιση και εξέλιξή του, αλλά και ο χωροχρονικός προσδιορισμός.

Γεωγραφικός τόπος είναι ο Ευρωπαϊκός, ή αλλιώς Δυτικός Κόσμος. Χρονικά, είναι σημαντικό να αναφερθεί η περίοδος του Διαφωτισμού κατά τον 18^ο αιώνα, όποτε και συγκροτείται αυτό που ονομάζουμε «Νεότερος Ευρωπαϊκός Πολιτισμός» ή Νεωτερικότητα. Αναπτύσσεται, συγχρόνως, η ιδέα της εθνικής συνείδησης και μια σειρά πολέμων που ξεκινούν από τον 19^ο αιώνα και φτάνουν μέχρι τις αρχές του 20^ου, με απόρροια τη δημιουργία εθνικών κρατών, τα οποία διοικούνται από την άρχουσα τάξη. Τον 19^ο αιώνα, η Βιομηχανική Επανάσταση σημάνει την αρχή ενός εκσυγχρονισμού όσον αφορά την παραγωγή, η οποία όσο πλησιάζει ο νέος αιώνας, συνδέεται άρρηκτα με το καπιταλιστικό σύστημα, το οποίο εξαπλώνεται σταδιακά και αργότερα κυριαρχεί στον δυτικό κόσμο.

Σύμφωνα με τους σοσιαλιστές, η κυριαρχία του είχε στην πραγματικότητα δημιουργήσει τον καταλληλότερο μηχανισμό, με τον οποίο η «μπουρζουαζία» –δηλαδή η αστική τάξη– αποκτά και ασκεί την εξουσία της. Εμφανίζονται παράλληλα έννοιες, όπως η ταξική συνείδηση, ενώ η εξαθλίωση του προλεταριάτου και οι υπέρμετρες κοινωνικές αντιθέσεις δημιουργούν, όπως είναι φυσικό, σημαντικές κοινωνικές αναταράξεις, με αποκορύφωμα την Οκτωβριανή Σοσιαλιστική Επανάσταση του 1917 στη Ρωσία. Παράλληλα, νέες φιλοσοφικές θεωρίες αναζητούν καινούριους δρόμους για τη θέαση του κόσμου με τον χριστιανισμό να αμφισβητείται πλέον άμεσα στα γραπτά του Γερμανού φιλοσόφου Nietzsche, ενώ στην ψυχολογία δίνεται πλέον βαρύτητα στο ασυνείδητο με κύριους εκπροσώπους τους Freud και Jung.

Η ζωή στις ευρωπαϊκές μεγαλουπόλεις προτάσσει πλέον την ανάδυση μιας νέας «Συνειδητότητας», κατευθυνόμενης προς τη ρήξη και άμεσα συνδεδεμένης με την ιδέα της προόδου και της τεχνολογίας. Φορέας αυτών των ιδεών είναι η αστική τάξη, όπως εκείνη διαμορφώθηκε λόγω των νέων συνθηκών, συγκρούσεων και κοινωνικών ανακατατάξεων που επέβαλε η άνθιση του καπιταλισμού. Εν ολίγοις, παρατηρούμε μια σταδιακή αφύπνιση, αφενός του διανοητικού κόσμου και αφετέρου των κοινωνικών στρωμάτων που ζούσαν στο περιθώριο της νέας πραγματικότητας, της καπιταλιστικής.

Οι κοινωνικές ανισότητες προτρέπουν τους καλλιτέχνες να εκφράσουν την αντίθεσή τους, έμφαση δίνεται στην αυτοτέλεια της τέχνης, ενώ για πρώτη φορά συγκροτείται σε δημόσιο επίπεδο η πεποίθηση πως το έργο της τέχνης δεν οφείλει να «ηθικολογεί», να «διδάσκει» δηλαδή, μέσω παραδειγμάτων. Απορρίπτονται συγχρόνως οι κανόνες της αστικής κοινωνίας και επιτυγχάνεται η πλήρης καταξίωση του καλλιτέχνη.

Ιδιαίτερα στη ζωγραφική, το κίνημα του Μοντερνισμού ήρθε σε πλήρη ρήξη με τα ρεαλιστικά πρότυπα που κυριαρχούσαν έως τότε, ανοίγοντας έτσι τον δρόμο για μια νέα απεικόνιση συναισθημάτων και εννοιών εκτός των νατουραλιστικών προτύπων. Σαφέστερα, η έννοια της φόρμας –δηλαδή η τεχνοτροπία της δημιουργίας ενός έργου– γίνεται πλέον ευρύτερη, η αναγεννησιακή προοπτική εξοβελίζεται και οι συμβάσεις χρωμάτων και σχημάτων επαναπροσδιορίζονται, ο δρόμος προς την αφαίρεση ανοίγει, ενώ συγχρόνως παρατηρείται μία θεματολογία με επίκεντρο τον άνθρωπο. Με την ανακάλυψη στοιχείων από την πρωτόγονη τέχνη των λαών της Αφρικής και της Ωκεανίας, την τέχνη των «Ναΐφ», η οποία χαρακτηρίζεται από μία παιδικού τύπου απλοϊκότητα, και των λαϊκών καλλιτεχνών, οι καλλιτέχνες απομακρύνονται, σταδιακά, από τα εδραιωμένα έως τότε δυτικά πρότυπα. Η ζωγραφική σταματά, με λίγα λόγια, να κινείται σε «φωτογραφικές» αναπαραστάσεις με τα σχήματα και τις μορφές να επιδέχονται παραμορφώσεις, οι οποίες, σε συνδυασμό με τη χρήση του φωτός, δημιουργούν ένα εξ ολοκλήρου νέο αισθητικό αποτέλεσμα.

Στην έκθεση του Παρισιού, το 1905, κάνει για πρώτη φορά την εμφάνισή του ένα από τα πρώιμα κινήματα του μοντερνισμού, ο «Φωβισμός» (Fauvisme). Η λέξη “fauve” σε ελεύθερη μετάφραση δύναται να αποδοθεί ως τα «άγρια θηρία». Αναλυτικότερα, οι φωβιστές θα χρησιμοποιήσουν το χρώμα και την ένταση αυτού, ως το κύριο μέσο της εικαστικής αναπαράστασης, αφήνοντας έτσι τη φόρμα να διατελεί δευτερεύοντα ρόλο, συχνά σε μια πιο ρευστή μορφή. Τα ζωγραφικά έργα θυμίζουν χρωματικά «πυροτεχνήματα», με το χρώμα να απελευθερώνεται από την πιστή αναπαράσταση της φύσης, κινούμενο τώρα σε μια ροή κάθε άλλο παρά αφελή. Η νέα αυτή προσέγγιση προϋποθέτει άριστη γνώση της τεχνικής του σχεδίου και του χρωματισμού, εφόσον ο περιορισμός της μορφής στο ουσιώδες, με στόχο την εκφραστικότητα, αποτελεί απότοκο μακρών αναζητήσεων και πειραματισμών. Βασικός εκπρόσωπος του φωβιστικού κινήματος ένας από τους σημαντικότερους καλλιτέχνες του μοντερνισμού εν γένει, ο Henri Matisse, δήλωνε πως «η ακρίβεια δεν είναι η αλήθεια», μια άποψη που θα χαρακτηρίσει και ολόκληρο το κίνημα της μοντέρνας τέχνης.

Μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, κινήματα όπως το Dada προτείνουν μια ακόμα πιο επαναστατική θεώρηση ως προς την ίδια την τέχνη. Η λέξη “dada” είναι στην πραγματικότητα μια λέξη δίχως ουσιαστικό νόημα και επιλέχθηκε για να εκπροσωπήσει το συγκεκριμένο κίνημα ακριβώς για αυτόν το λόγο. Με μια μηδενιστική προσέγγιση και έναν εσκεμμένο παραλογισμό, οι εισηγητές του Dada κηρύσσουν το τέλος της τέχνης με μια ταυτόχρονη διαμαρτυρία για τη βαρβαρότητα του πολέμου. Θεωρούσαν πως η αποκτήνωση της κοινωνίας και η λογική του δυτικού ανθρώπου, κανένα περιθώριο δεν άφηνε για τη συνέχιση του πολιτισμού αυτού, ο οποίος διαιώνιζε το μίσος και το αίμα σε όλες τις γωνιές της γης. Σύμφωνα με τον Hans Richter, έναν από τους πρωταγωνιστές του κινήματος, το Dada δεν είχε ομοιογενή χαρακτήρα, αλλά στυλ! Έτσι, έκανε την εμφάνισή της μια πληθώρα νέων εκφραστικών μέσων, με ένα από τα διασημότερα παραδείγματα να αποτελούν τα “Readymades” του Marcel Duchamp. Όπως προδίδει και η ονομασία τους, πρόκειται στην ουσία για έτοιμα αντικείμενα μαζικής εργοστασιακής παραγωγής, με ένα από τα πιο ξακουστά: την «Κρήνη», που είναι στην πραγματικότητα ένα δημόσιο ουρητήριο.

Η νέα και απαλλαγμένη από περιορισμούς θεώρηση του κόσμου οδήγησε τους καλλιτέχνες σε μια νέα καλλιτεχνική αναζήτηση, γεννώντας καινοτομίες που θα καθορίσουν την τέχνη μέχρι και στις μέρες μας. Κυβισμός, Εξπρεσιονισμός, Αφαίρεση, Ρωσική Πρωτοπορία είναι ορισμένα από τα ρεύματα που, όπως και οι Φωβιστές και το Dada, ήρθαν σε αντίθεση με το καλλιτεχνικό κατεστημένο και αποτέλεσαν τομή στην ιστορία της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Gombrich, E. H. (2005), Το Χρονικό Της Τέχνης, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.
• Μοντερνισμός, auth.gr, Διαθέσιμο εδώ.