Της Ειρήνης Εξάρχου,
Η ελευθερία του λόγου εδράζεται πρώτα απ’ όλα στο Σύνταγμα και, πιο συγκεκριμένα, στο άρθρο 14 παρ. 1 σύμφωνα με το οποίο: «Καθένας μπορεί να εκφράζει και να διαδίδει προφορικά, γραπτά και δια του τύπου τους στοχασμούς του, τηρώντας τους νόμους του Κράτους». Το δικαίωμα αυτό αποτελεί εξειδίκευση του άρθρου 5 παρ. 1 του Συντάγματος που αναφέρεται στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας και τη συμμετοχή στην κοινωνική, πολιτική και οικονομική ζωή της χώρας. Παράλληλα, αναφορές στο δικαίωμα ελεύθερης έκφρασης υπάρχουν τόσο σε ευρωπαϊκό επίπεδο, με το άρθρο 10 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, όσο και σε παγκόσμιο, με το άρθρο 19 της Οικουμενικής Διακήρυξης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα.
Το δικαίωμα ελευθερίας της έκφρασης αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο του δημοκρατικού πολιτεύματος, μιας και δεν νοείται σύγχρονη Δημοκρατία χωρίς ελευθερία λόγου, χωρίς τη δυνατότητα να εξωτερικεύσεις ελεύθερα και χωρίς λογοκρισία την άποψη και τις σκέψεις σου. Γενικά, η ελευθερία του λόγου συμπορεύεται με την ελευθερία του τύπου, αφού απαγορεύεται η λογοκρισία in abstracto. Επομένως, ακόμα και σε ακραίες περιπτώσεις δημοσιεύσεων στον τύπο η λογοκρισία και η κριτική αρχίζουν ad hoc, μετά, δηλαδή, από την ανεμπόδιστη δημοσίευση στον τύπο. Στην πράξη, όμως, δεν είναι λίγες οι φορές που η λογοκρισία νικά την ελεύθερη έκφραση.
Αντίστοιχα με την ελευθερία του λόγου, το Σύνταγμά μας έχει κατοχυρώσει και την ελευθερία της τέχνης, με την ειδική αυτή μνεία στις πνευματικές δραστηριότητες να φανερώνει την επιτακτική σημασία προστασίας τους. Προσδιορισμός του εννοιολογικού περιεχομένου της τέχνης κατά τον Π. Δαγτόγλου είναι ο εξής: «Τέχνη είναι κάθε δημιουργική έκφραση της ανθρώπινης φαντασίας». Το ίδιο άρθρο κατοχυρώνει και την προστασία της επιστήμης και της ακαδημαϊκής ελευθερίας. Πιο συγκεκριμένα, το δικαίωμα ελευθερίας της τέχνης δεν αφορά μόνο την ελευθερία παραγωγής έργων τέχνης και κυκλοφορίας τους, αλλά και την ελεύθερη πρόσβαση σε εκθέσεις και παρουσιάσεις, ενώ φορείς του δικαιώματος είναι τόσο ιδιώτες όσο και το κράτος.
Το Σύνταγμα δεν προβλέπει κάποιον ειδικό περιορισμό στην ελευθερία της τέχνης, παρά ταύτα έχουν επιβληθεί αρκετές φορές από την ελληνική δικαιοσύνη έμμεσοι περιορισμοί. Προφανώς, δεχόμαστε ότι δεν θα μπορούσε να είναι νομικά ή κοινωνικά αποδεκτή η διάπραξη ποινικά κολάσιμου εγκλήματος κατά την παραγωγή οποιουδήποτε έργου τέχνης, καθώς υπάρχουν κάποια όρια, πολλώ δε μάλλον, όταν τίθεται σύγκρουση δικαιωμάτων. Αντίθετα, η λεγόμενη «προσβολή των ηθών η της αισθητικής» που επικαλούνται κάποιοι, προκειμένου να περιορίσουν τα επιτρεπτά όρια της τέχνης, δεν συνιστά νόμιμο περιορισμό, καθώς δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τα καλλιτεχνικά έργα είναι απλά η προσωπική έκφραση, ένα, μάλλον, παράγωγο της φαντασίας του εκάστοτε καλλιτέχνη. Και εδώ, λοιπόν, συγκρούεται το δικαίωμα ελεύθερης έκφρασης του καλλιτέχνη με την ευθιξία του κάθε πολίτη. Έτσι, για την επίλυση τέτοιων ζητημάτων επιστρατεύεται η αρχή της αναλογικότητας.
Οι μόνοι περιορισμοί που είναι δυνατόν να γίνουν δεκτοί είναι ως προς την έκθεση έργων, όταν αυτά έχουν ερωτικό περιεχόμενο σε δημόσιους χώρους και μόνο για την προστασία της παιδικής ηλικίας. Δυστυχώς, όμως, αρκετές υποθέσεις έχουν απασχολήσει την ελληνική έννομη τάξη και πολλά καλλιτεχνικά έργα έχουν υποπέσει σε λογοκρισία. Συνήθως, οι υποθέσεις αυτές αφορούν έργα τέχνης που έχουν λοιδορηθεί για τον βλάσφημο και άσεμνο χαρακτήρα τους.
Μια τέτοια περίπτωση αποτελεί ο πίνακας “Asperges me” του Βέλγου καλλιτέχνη Thierry de Cordier που παρουσιάστηκε στην έκθεση Outlook, το 2003 στην Αθήνα. Το έργο απεικόνιζε μια φιγούρα Εσταυρωμένου με σεξουαλικό τρόπο και λογοκρίθηκε ακραία, τόσο από την Εκκλησία όσο και από το ευρύ κοινό. Το έργο όχι μόνο απομακρύνθηκε από την έκθεση, αλλά ασκήθηκε και ποινική δίωξη κατά του καλλιτεχνικού διευθυντή της έκθεσης για παραβίαση του νόμου περί ασέμνων και για καθύβριση θρησκεύματος. Απαλλάχθηκε, όμως, με απόφαση του Μονομελούς Πλημμελειοδικείου. Ένα άλλο παράδειγμα λογοκρισίας αποτελεί και η απόπειρα απαγόρευσης κυκλοφορίας βιβλίων, όπως έγινε το 1981 με το έργο του Μαρκήσιου Ντε Σαντ 120 μέρες στα Σόδομα, αλλά και με άλλα βιβλία ανά καιρούς. Το σίγουρο είναι πως σήμερα το δικαίωμα ελευθερίας της τέχνης χρήζει άμεσης προστασίας και η ελεύθερη τέχνη δείχνει να ασφυκτιά στα δίχτυα της λογοκρισίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
Βλαχόπουλος Σπύρος, Θεμελιώδη δικαιώματα, Νομική Βιβλιοθήκη, 2017
