Της Μαβίνας Τσαπόγα,
Όπως προκύπτει από τη δικαστηριακή πρακτική, οι μάρτυρες αποτελούν το συνηθέστερο αποδεικτικό μέσο της ποινικής δίκης. Τόσο αθωωτικές όσο και καταδικαστικές αποφάσεις πολύ συχνά έχουν ως μοναδικό έρεισμα την κατάθεση ενός αυτόπτη μάρτυρα. Ωστόσο, η μαρτυρική κατάθεση θεωρείται από πληθώρα ψυχολόγων και ποινικολόγων ως το πιο επισφαλές αποδεικτικό μέσο, γεγονός που έχει επιβεβαιωθεί και από σχετικές έρευνες. Η αναξιοπιστία της κατάθεσης μπορεί, φυσικά, να οφείλεται στο ότι ο μάρτυρας εκούσια ψεύδεται. Η συμπεριφορά αυτή είναι αξιόποινη σύμφωνα με τα άρθρα 224 ΠΚ (ψευδορκία) και 225 ΠΚ (ψευδής ανωμοτί κατάθεση) και δεν θα αναλυθεί περαιτέρω. Δυσχερέστερη είναι η περίπτωση που η απόκλιση από την πραγματικότητα είναι ακούσια καθώς ελλοχεύουν πολλές πηγές σφαλμάτων που είναι δύσκολο να διαγνωσθούν.
Αρχικά, υφίστανται αρκετοί παράγοντες επηρεασμού του μάρτυρα στο στάδιο της αντίληψης των γεγονότων. Στους πιο «προφανείς» συγκαταλέγονται η ύπαρξη μειωμένης όρασης ή ακοής, η κούραση, η κατανάλωση ποτών ή άλλων ουσιών καθώς και ψυχικές καταστάσεις όπως ο έντονος φόβος ή η οργή. Επιπλέον, στοιχεία της προσωπικότητας του μάρτυρα επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό την καταγραφή των εξωτερικών γεγονότων, δεδομένου πως όλοι μας εντάσσουμε ασυνείδητα αυτά που αντιλαμβανόμαστε σε ένα εννοιολογικό πλαίσιο που συγκροτείται επί τη βάσει των προηγούμενων αντιλήψεων και εμπειριών μας. Ακόμη, δεν πρέπει να μας διαφεύγει το στοιχείο του αιφνιδιασμού από το απροσδόκητο που εμφανίζεται σχεδόν σε όλες τις καταθέσεις στην ποινική δίκη. Η εστίαση της προσοχής μας σε ένα αντικείμενο και ιδίως λ.χ. σε ένα όπλο, μας εμποδίζει να αντιληφθούμε άλλα γεγονότα που συμβαίνουν κυριολεκτικά «μπροστά στα μάτια μας». Τέλος, εσφαλμένες μαρτυρίες αποτυπώνουν και την τάση όλων μας για συγκρότηση μιας συνεκτικής «ιστορίας» και ταυτόχρονα τον επηρεασμό της αντίληψής μας από νοηματικά άσχετα ερεθίσματα που προηγούνται του κυρίου γεγονότος που μας ενδιαφέρει και που διαμορφώνουν χωρίς να το συνειδητοποιούμε ένα πλαίσιο προτίμησης/προαντίληψης (priming effect).
Συνεχίζοντας, το επόμενο στάδιο που ενδιαφέρει για την αξιοπιστία της μαρτυρικής κατάθεσης είναι αυτό της ανάμνησης του μάρτυρα. Αναμφίλεκτα, η ανθρώπινη μνήμη εξασθενεί με το πέρασμα του χρόνου, ιδίως σε άτομα μεγάλης ηλικίας. Αξιοσημείωτο είναι ότι ενώ για γεγονότα μικρής ή μέσης σημασίας συνειδητοποιούμε ότι έχουμε ξεχάσει πολλά από τα σχετικά στοιχεία, σε γεγονότα που έχουμε ταυτίσει με σημαντικές στιγμές (λ.χ. ατύχημα, θάνατος, σεισμός) αρνούμαστε να δεχθούμε την εξασθένιση της μνήμης μας. Κρίσιμη είναι, επίσης, η συναισθηματική φόρτιση που μας προκαλεί ένα σημαντικό γεγονός, δημιουργώντας μας την εντύπωση μιας πολύ καθαρής και ισχυρής ανάμνησης έστω κι αν αυτή είναι ανακριβής. Η συμπλήρωση της μνήμης μπορεί να γίνει και μέσω της υποβολής (suggestion) είτε από το ίδιο το υποκείμενο με βάση συσχετισμούς και προσδοκίες για το τι θα έπρεπε να θυμάται είτε μέσω της παρέμβασης τρίτων προσώπων. Στην τελευταία κατηγορία εντάσσεται και η συχνή περίπτωση του μάρτυρα που μαθαίνει ότι άλλοι μάρτυρες συγκλίνουν σε ορισμένα σημεία, προς τα οποία και αυτός προσχωρεί έτσι ώστε να επιτύχει μια ανάμνηση που «συνάδει» με αυτές των υπολοίπων.
Τέλος, ένας ακόμη παράγοντας που επηρεάζει τη μνήμη μας είναι η συγκίνηση (stress). Ειδικότερα, η αύξηση συγκεκριμένων ορμονών σε κατάσταση ψυχικής έντασης αυξάνει την αποτελεσματικότητα των εγκεφαλικών συνάψεων και έτσι οι έντονες συγκινησιακές στιγμές μας εντυπώνονται καλύτερα. Ωστόσο, η αυξημένη αυτή αποτελεσματικότητα συνεπάγεται περαιτέρω την υπολειτουργία και εξασθένιση της μνήμης για τα γεγονότα που έπονται του στρεσογόνου τραυματικού γεγονότος.
Η τελευταία φάση της διαδικασίας είναι η ίδια η μαρτυρική κατάθεση, η οποία είναι απολύτως καθοριστική διότι μόνο τότε διαπιστώνεται τι αντιλήφθηκε και τι θυμάται ο μάρτυρας. Ωστόσο, και κατά το στάδιο αυτό εμφιλοχωρούν ακούσια ασάφειες. Αρχικά, «το δικαστηριακό βίωμα» διαφοροποιεί ποιοτικά τις απαντήσεις των μαρτύρων: κάποιοι αδυνατούν να καταθέσουν λόγω άγχους ή φόβου, άλλοι τείνουν στην υπερβολή και την περιαυτολογία ενώ τρίτοι έχουν την τάση να συμφωνούν με αυτά που υποβάλλουν άλλοι παράγοντες της δίκης (δικαστές, συνήγοροι). Εξάλλου, η αξιοπιστία της κατάθεσης εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό και από τον τρόπο που εξετάζεται ο μάρτυρας καθώς και από τη διάρκεια της εξέτασης και την ευρύτητα των ερωτήσεων. Τυχόν έμμεση προβολή συγκεκριμένων πληροφοριών, υποβολή παραπειστικών ερωτήσεων ή αλλεπάλληλων ερωτήσεων για το ίδιο θέμα οδηγούν αναπόφευκτα σε ανακρίβειες.
Όλα αυτά καταδεικνύουν πόσο υποκειμενικές και ανακριβείς μπορούν να αποβούν οι καταθέσεις των μαρτύρων, με τους παράγοντες που τις αλλοιώνουν να είναι τόσοι πολλοί ώστε εύλογα ο δικαστής να μην μπορεί να τους λάβει όλους υπόψη κατά την έκδοση της απόφασης. Κατ’ επέκταση, καταφαίνεται πόσο σημαντική είναι η ύπαρξη δικονομικών διατάξεων με τις οποίες επιχειρείται ο περιορισμός των κινδύνων από στρεβλές μαρτυρικές καταθέσεις καθώς και η εμπλοκή των ψυχολόγων στο νομικό σύστημα.
Σε κάθε περίπτωση, κατά το ελληνικό ποινικό δίκαιο δεν επιτρέπεται για την πιστοποίηση της αλήθειας όσων καταθέτει ένας μάρτυρας ή ένας κατηγορούμενος ούτε η χρήση μεθόδων βίας ή καταναγκασμού ούτε η προσφυγή, χωρίς τη συναίνεση του προσώπου, σε ναρκοαναλυτικές μεθόδους («ορός αλήθειας») ή σε ψυχοδιαγνωστικές συσκευές («ανιχνευτής ψεύδους»).
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Κιούπης Δ., Δικαστική Ψυχολογία και Ψυχιατρική, Εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2019
-
Κουράκης Ν., Συμβολές στην μελέτη της ανακριτικής, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα, 2005
