Της Κατερίνας Κωνσταντοπούλου,
«Όλη η ζωή μας στο αγνάντιο της δικαιοσύνης. Το άτυπο διαρκές δικαστήριο της κοινωνίας, το δικαστήριο της Ιστορίας που δε δίνει δικαίωμα αναψηλάφησης και… το δικαστήριο της συνείδησης, που δεν τελεσιδικεί. Κρατάει όρθια την τύψη…», σημείωσε η συγγραφέας Ιωάννα Καρυστιανή, αναφερόμενη στη συνάφεια των όρων «Δικαιοσύνη» και «Λογοτεχνία» σε σχετική ημερίδα. Ο σύγχρονος δυτικός πολιτισμός των δημοκρατούμενων κοινωνιών, που προβάλλει τα ιδανικά της πνευματικής ελευθερίας και αυτοβουλίας, της παρρησίας, της ενότητας και της κοινωνικής συνοχής, έχει ως πυλώνα τη δικαιοσύνη.
Με την έννοια «δικαιοσύνη» δεν νοούνται μόνο οι γραπτοί νόμοι ενός κράτους, αλλά και το άγραφο δίκαιο, που εσωτερικεύουν οι πολίτες από μικρή ηλικία, με αποτέλεσμα να θεωρούν τους ηθικούς κανόνες λογικούς και αναγκαίους. Σμιλεύεται, επομένως, στη συνείδηση του καθενός μας ένα ηθικό δίκαιο, χωρίς την ύπαρξη του οποίου, πρώτον, οι κοινωνίες μας θα κατέληγαν κοινωνίες τρομοκρατίας, εφόσον οι πολίτες θα συμβάδιζαν με τους κανόνες αποκλειστικά και μόνο λόγω του φόβου της ποινής, και, δεύτερον, δεν θα καλλιεργούνταν σε βάθος οι Τέχνες. Και αυτό γιατί, το μεγαλύτερο μέρος της Τέχνης εξετάζει την ηθική: τους ηθικούς κανόνες κάθε εποχής και τις περιχαρακώσεις που αυτοί συνεπάγονταν, τις επιπτώσεις που απορρέουν από την ανηθικότητα, την αδικία και τον έκλυτο βίο, τις πράξεις των ηρώων ως αποκυήματα της κοινωνικής και προσωπικής ηθικής.
Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις στις οποίες ένα λογοτεχνικό έργο περιέρχεται στην κορύφωσή του με την προβολή ενός καταλυτικού ηθικού διλήμματος ή όταν ένας από τους πρωταγωνιστές αναδεικνύεται ως τραγική φιγούρα, επειδή υπήρξε θύμα κάποιας κατάφωρης αδικίας ή παραβίασε κι αυτός ο ίδιος το κοινό αίσθημα δικαίου. Όπως αναφέρει ο κριτικός θεάτρου-δημοσιογράφος Κώστας Γεωργουσόπουλος, «Το θεατρικό κείμενο δεν ασχολείται με ευτυχισμένους ανθρώπους. Θα ήταν πληκτικό. Και… ο συνήθης ήρωας σε όλα τα θεατρικά έργα είναι ο παραβάτης, ο θύτης».
Η Τέχνη, λοιπόν, ενδιαφέρεται, μεταξύ άλλων, για τη ψυχοσύνθεση του έκνομου και ταραχοποιού κοινωνικού στοιχείου, που παρουσιάζει δυσκολία προσαρμογής στο σύνολο. Στο σημείο αυτό, τίθεται αναπόφευκτα το ακόλουθο ερώτημα: το κοινό αίσθημα δικαίου, δηλαδή αυτό που θεωρείται δίκαιο στην κοινή συνείδηση, στη λαϊκή αντίληψη είναι πάντα ταυτόσημο με εκείνο που θεωρεί δίκαιο και ορθό η κρατική/επίσημη Δικαιοσύνη; Ή οι νόμοι του κράτους ενίοτε προσκρούουν στο λαϊκό αίσθημα; Είναι χαρακτηριστικό ότι σε περιπτώσεις στυγερών εγκλημάτων, που προξενούν αποστροφή στο κοινωνικό σώμα, συχνά η λαϊκή οργή δεν ικανοποιείται από την απόφανση του δικαστηρίου, την οποία θεωρεί ελαστική. Ακούμε, επίσης, συχνά για το λεγόμενο «λαϊκό δικαστήριο», δηλαδή για την αθωωτική ή συνήθως καταδικαστική στάση του κοινωνικού συνόλου απέναντι σε έναν υπόδικο, η οποία πολλές φορές έρχεται σε σύγκρουση με τη δικαστική απόφαση.
Μιλάμε, λοιπόν, για ένα δίπολο: μια δικαιοσύνη που εδράζεται αυστηρά στη λογική και στην αποστασιοποιημένη κρίση και σε μια δικαιοσύνη που «διψά» για τιμωρία του παραβάτη και δικαίωση του θύματος και των αγαπημένων του, παρασυρόμενη, ως επί το πλείστον, από το θυμικό. Σε κάθε περίπτωση, είναι χαρακτηριστική η αδήριτη ανάγκη του κοινωνικού σώματος –άρα και ατομική ανάγκη του πολίτη– για απονομή δικαιοσύνης. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι τα διαχρονικά λογοτεχνικά έργα, που στιγματίζουν τη συνείδηση του αναγνώστη, όπως οι αρχαίες τραγωδίες, καταλήγουν στην κάθαρσή του, αίσθημα που απορρέει όχι απαραίτητα από ένα ευτυχισμένο τέλος, αλλά από την αποκατάσταση της τάξης και της ισορροπίας με τη λύση του προβλήματος. Ο πόθος της δικαιοσύνης, επομένως, είναι τόσο προσωπικός όσο και κοινωνικός, πανανθρώπινος και αναγκαίος για την κοινωνική ευταξία και συνοχή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η Φόνισσα του Παπαδιαμάντη, η οποία πεθαίνει στο μεταίχμιο της θείας και της ανθρώπινης δικαιοσύνης, αφού καμία από τις δύο μορφές δικαιοσύνης δεν μπορούσε να εξασφαλίσει την ηθική λύτρωση του αναγνώστη.
Συνεπώς, εφόσον, όχι μόνο η κοινωνική ευρυθμία, αλλά η ίδια η κοινωνική ύπαρξη ερείδεται στη δικαιοσύνη και το προσωπικό και συλλογικό αίσθημα δικαίου, κρίνεται αναγκαία η διάπλαση αυτού του κριτηρίου μέσω της εκπαίδευσης. Το σχολείο, μέσω της όξυνσης της κριτικής σκέψης, της καλλιέργειας της αυτοβουλίας και της μετριοπάθειας, καθώς και με την προβολή ηθικών προβλημάτων και ηθικών προτύπων μέσω της Τέχνης, δύναται να σμιλεύσει μια γενιά που δεν ανέχεται την αδικία. Μόνο με αυτόν τον τρόπο μπορεί να λαβωθεί το τέρας της ανομίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Δικαιοσύνη και Λογοτεχνία, flashmes.gr. Διαθέσιμο εδώ.
